teos ne demek?

Teos (Yunanca: Τέως) veya Teo, Eski İyonya'da batısından yer alan bir antik şehirdir.

İzmir İli, Seferihisar İlçesi, Sığacık Mahallesi’nde yer alan antik liman kenti Teos, İzmir’in yaklaşık 60 km güneybatısında yer almaktadır.

Mitoloji

Teos, MÖ 1000’li yıllarda, Zeus ile Semele çiftinin oğulları olan Şarap Tanrısı Dionysos‘un oğlu Athamas tarafından kurulan bir antik kent olduğu iddia edilmektedir.

Yerleşim

Teos Antik Kenti ilk yerleşimin temel taşları MÖ 1080’lerde kurulan kentin başlıca yapısı Teos’un koruyucu tanrısı Dionysos adına Anadolu’nun en büyük ve Helenistik dönemin ünlü mimarı Hermogenes tarafından yapılan Dionysos Tapınağı bulunmaktadır.

Tarihçe

Teos antik kent kuruluşu hakkındaki bilgiler ve arkeolojik araştırmalar ilk kent yerleşiminin çok erken dönemi işaret ettiğini, bulunduğu coğrafya konumundan dolayı MÖ 6. yüzyıla kadar ticari ilişkilerin önem kazandığı, tarihinin eski Mısır'a kadar takip edilebilir olduğu gözükmektedir. 2013 yılında antik kent yerleşimi ve tarihi hakkında araştırma yapan belgesel yönetmeni Tekin Gün, antik kent arkeolojik ve bilimsel çalışmalar ışığında farklı görüşler bulunmaktadır. Kent kuruluş tarihi net bir bilgi ancak iki görüş ile değerlendirebiliriz.

İlk görüş Seferihisar ilçesi topraklarında en eski yerleşim yeri Teos olup yerleşimin temelleri MÖ 2000 yıllarında Akalardan kaçan Giritliler tarafından kurulduğu ve Karyalıların bir kenti olduğu, böylece yöreye 4000 yıldan bu yana iskan edildiği söylenebilir.

İkinci görüş ise antik kent iskan tarihi 1962 ile 1967 yılları arasında sürdürülen arkeolojik kazıların, Protogeometrik Dönem’den itibaren (MÖ 1000 civarı) kentte yerleşildiğini ortaya koymuştur. Yaklaşık MÖ 600 yıllarında Miletoslu filozof Thales’in, Ionia Bölgesi’nin merkezinde olmasından dolayı oniki Ion kentinin merkezi olarak Teos’u önermesine karşılık bu önerisi kabul görmemiştir. Teos kentinin MÖ 6. yüzyıldaki ticari ilişkileri Eski Mısır’a kadar takip edilebilmektedir.¹ Genel olarak tarihçiler arasında ortak görüşler antik kent tarihinin MÖ 1050-1000 yıllarında kurulmuştur. Kurucusu Dionysos’un oğlu Athamas olarak bilinir. Teos, 12 İon kentinden biri olup, yolun hemen kenarındaki Dionysos Tapınağı MÖ 2. yüzyıl başlarında Prieneli Hermogenes tarafından inşa edilmiştir. Anadolu’daki Dionysos adına yapılan tapınakların en büyüğüdür. Roma İmparatorluğu döneminde sıkça onarılmış ama yine de depremlerden çok zarar görmüştür.²

Kazı ve arkeolojik araştırmalar

Teos kentine yönelik keşif gezilerinin tarihi oldukça eskiye dayanmaktadır. Antik kenti ilk olarak Dilletanti Cemiyeti adına, R. Chandler, 1764-1765 yılları arasında İzmir ve çevresinde yaptıkları araştırmalarda Teos’u ziyaret ederek Vitruvius’unda bahsettiği Dionysos Tapınağı’nı incelemiştir. Chandler, çalışmalarını Antiquities of Ionia Series adlı eserinin ilk cildinde (1769) ve Travels in Asia Minor (1775) yıllarında bilim dünyası ile paylaşmıştır (Chandler, 1817). Jeolog ve antikacı olan W. Hamilton, 1837 yılında Teos’u ziyaret ederek gözlemlerini Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia adlı eserinde 1842 yılında yayımlamıştır (Hamilton, 1842). Özellikle Teos’un jeolojisi ve topoğrafyası üzerine ilgilenen W. Hamilton aynı zamanda birçok kalıntı ve kentin güney limanı ile ilgili gözlemler yapmıştır.³

Hamilton’un Teos ile ilgili ilk izlenimleri

Sağlam kent surlarının tamamının varlığını izlemek mümkündür. Surlar genel olarak izodom tarzında ve çevrede bulunabilen yarı kristal taşından inşa edilmiştir. Gelişigüzel rastladığımız duvar kalıntıları bazı yerlerde birkaç ayak yüksekliğe, ortalama olarak da 14-15 ayak kalınlığa ulaşıyordu. Limanın batısında kalan güney surları çok iyi korunmuş ve burada bir kitabe bulunmuştur. Kitabe, yakındaki bir binayla ilgiliydi, fakat bina sahipleri tarafından yıkılmıştı. Limanın kuzeyinde devam eden ve kentin bataklık tarafını savunma amacıyla yapılan duvar, girintili çıkıntılı şekilde ve birkaç dörtgen kule ile oldukça sağlam tahkim edilmişti. Limanın kuzeyinde forum yakınlarında olduğunu tahmin ettiğim bir yerde alçak bir kapının kalıntılarını bulduk. Kapı dışa doğru kemerlenmişti. İçeri doğruysa iri dörtgen taşlarla örülmüştü. Şimdiyse arazileri aşırı yağmurlarla tehdit eden su baskınlarına karşı korumak amacıyla tahliye kanalı işlevi görüyordu⁴ Kente ikinci kez gelen Dilletanti Cemiyeti adına, R. Pullan ilk kazıları 1862 yılında yapılmıştır. Pullan, Dionysos Tapınağı’nın girişinin kuzeyinde kazı çalışmalarını gerçekleştirmiştir. Ünlü mimar Hermogenes’e atfedilen Dionysos Tapınağı’nın planını çizmiştir. Çalışmaları esnasında tapınağın tasarımında birçok tutarsızlıklar olduğunu hemen fark etmiş ve Roma Dönemi’nde tapınağın birçok yerinde değişikliğe uğradığını dile getirmiştir (Pullan, 1881). Ardından, Fransız araştırmacılar Béquignon ve Laumonier tarafından 1924 yılında kazı çalışmaları yapılmıştır.⁵ 1962-1966 yılları arasında kentte kazı ve araştırma çalışmaları Ankara Üniversitesi Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı öğretim üyeleri Yusuf Boysal ile Baki Öğün tarafından sürdürülmüştür (Boysal ve Öğün, 1964; Boysal, 1965 Boysal, 1967; Öğün, 1965). Mimar Duran Mustafa Uz, 1980-1992 yılları arasında Dionysos Tapınağı ile Arkaik Tapınak’ta küçük sondaj çalışmaları gerçekleştirmiştir. 1993-1996 yılları arasında kent ve çevresinde Numan Tuna, yüzey araştırmaları gerçekleştirmiştir. Bu araştırmalar, daha çok kentin haritalanması ve yapıların tespiti üzerinedir. (1995-1997-1998).T.C. Bakanlar Kurulu’nun 07.06.2010 tarih ve 2010/581 sayılı kararı ile 26.07.2010 tarihinde uzun bir aradan sonra yeniden başlamıştır. Söz konusu bu yeni dönem kazı çalışmaları, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Ankara Üniversitesi adına Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Musa Kadıoğlu başkanlığında sürdürülmektedir 2010 yılından 2016 yılına kadar her yıl sezon kazısı Musa Kadıoğlu tarafından yapılmıştır.⁶

Ören yerleri

Hellenistik ve Roma dönemi kalıntıları
Dionysos Tapınağı
Agora
Tiyatro
Odeaon
Surlar
Teos Antik Liman

Akropol

Teos Antik Kenti’nin ortasına kurulan akropol, denizden yaklaşık 35 m yükseklikte Kocakır Tepe üzerinde yer almaktadır. Şehirde bulunan iki limana da hakim konumdaki akropolde, dikdörtgen şekilli bir tapınak ile bir sunak bulunmaktadır.

Yaklaşık 5 metre boyundaki ana kayanın oyularak, üzerine büyük taşların koyulmasıyla oluşturulan akropolde bulunan İyon başlık parçaları, günümüze ulaşamayan başka bir tapınağın olduğunu kanıtlamaktadır.⁷

Dionysos tapınağı

Helenistik Dönem’in en önemli mimarı Hermogenes’in eseri olan Dionysos Tapınağı, Yunan şarap ve bağbozumu tanrısı Dionysos’a adanmış Anadolu’daki en büyük tapınaklarından biri.

Dionysos Kültü MÖ 3. yüzyılda Teos’ta çok önemli yer tutuyordu. Şair, müzisyen, tiyatrocu ve şarkıcılardan oluşan Dionysos Sanatçılar Birliği bile kurulmuştu. Zamanla kentte huzursuzluk kaynağı duyulan bu topluluk önce Efes‘e (Selçuk), ardından Myonnessos’a (Doğanbey), son olarak da Lebedos’a (Ürkmez) gönderilmişlerdi.

Şairler Anakreon, Antimakhos, Epikuros, Nausiphanes, Apellikon ve tarihçi Hekataios Teos’ta yaşamış antik çağın önemli filozof ve sanatçılarından.

Bouleuterion

Antik yerleşimin en iyi korunmuş harabe kalıntıları arasında Dionysos tapınağının doğusunda kalan Bouleutrion (Antik dönem meclis toplanma alanı) olduğu görülmektedir. Harabenin bir kısmı toprak altında kalmasına rağmen yapının oturma basamakları ve orkestra alanı günümüze ulaşmış en iyi örneklerden biridir. Alandaki bazı heykel ve yazıtların bulunduğu arkeolojik eserlerin ise, döneme ait halkın yaşantısını betimleyen ve tören kuralı hakkında bilgi verdiği sanılmaktadır.

Tiyatro

Mimari açıdan bakıldığında günümüze kadar ayakta durmuş yapılardan biri olduğu gözüken Teos Antik Kent Tiyatrosu yerleşimin güneyindeki tepe yamacına inşa edildiği görülmektedir. Sahne bina harabesine ait kesme blok taşların bazılarının ayakta durduğu ve sahneye bakan antik tiyatro oturma basamaklarının beş yüz kişilik davetliyi misafir edeceği anlaşılmaktadır. Oldukça harabe durumundaki antik tiyatroda bir heykel kaidesi yazıtında verilen bilgilerin antik kent kurucusu hakkında araştırmacılara bilgi sunduğu görülmektedir.