Holosen, Kuvaterner devri içerisinde yer alan Pleistosen devrinin bitmesinden (11.000- 12.000 yıl önce)1 günümüze kadar sürmekte olan jeolojik devredir. Dönem Genç Buzul çağının (Genç Dryas) bitmesiyle başlayan buzul durgun (interstadial) dönemine karşılık gelir. Adını Yunanca kelimeler olan ὅλος (Holos, "tamamen") ve καινός (kainos, "yeni") sözcüklerinden alır ve "tamamen yeni" anlamına gelir., insan türünün mevcut yerleşik hayata ve yazılı tarihe doğru önemli bir geçiş yaptığı ve dünya çapında kültürel gelişimlerin görüldüğü bir çağ olduğu ve yaşadığımız zamanı tanımladığı için jeolojik devirler arasında önemli bir yer kapsar.
Holosen ve önceki Pleistosen2 birlikte Kuvaterner periyodunu oluşturur. Holosen, MIS 1 olarak bilinen mevcut sıcak dönem ile tanımlanmıştır. Bazıları tarafından Pleistosen Dönemi içinde "Flandrian interglacial" adı verilen bir buzullar arası dönem olarak kabul edilir.3
Holosen, tüm yazılı tarihi, teknolojik devrimleri, büyük medeniyetlerin gelişimi ve günümüzde kentsel yaşama genel olarak önemli geçiş de dahil olmak üzere dünya çapında insan türlerinin hızlı çoğalması, büyümesi ve etkilerine karşılık gelmektedir. Modern çağ dünya ve ekosistemleri üzerindeki insan etkisi, yaklaşık senkron litosferik kanıtlar veya daha yakın zamanda insan etkisinin hidrosferik ve atmosferik kanıtları da dahil olmak üzere, canlı türlerinin gelecekteki evrimi için küresel öneme sahip olabilir.
Temmuz 2018'de, Uluslararası Jeolojik Bilimler Birliği, Holosen dönemini Grönlandiyen (11,700 yıl önce 8,200 yıl önce), Nortgripiyen (8,200 yıl önce 4,200 yıl önce) ve Meghaliyen (4,200 yıl önce) olmak üzere Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından önerildiği gibi üç ayrı alt bölüme ayırdı.4
Meghalayan'ın sınır stratotipi, Hindistan'daki Mawmluh Mağarası'nda bir speleothemdir5 ve küresel yardımcı stratotip, Kanada'daki Logan Dağı'ndan bir buz çekirdeğidir.6
Sözcük iki Eski Yunanca sözcükten oluşur. Holos (ὅλος) Yunanca "bütün" kelimesidir. "Sen", Yunanca "yeni" anlamına gelen kainos (καιν wordς) kelimesinden gelir. Adın nedeni, bu dönemin "tamamen yeni" olduğudur.789 "Sen" soneki, Senozoik Çağın yedi çağının (Paleosen, Eosen...) tümü için kullanılmıştır.
Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından Holosenin yaklaşık 11.650 cal yıl BP başlattığı kabul edilmektedir.10 Kuvaterner Stratigrafisi Alt Komisyonu, Gradstein Ogg ve Smith'teki Gibbard ve van Kolfschoten'den Holosene alternatif olarak 'Son' terimini geçersiz kıldığından söz etmiyor ve aynı zamanda Flandre'nin deniz felaketleri üzerindeki deniz dönüşüm sedimanlarından türetildiğini gözlemlemiştir. Belçika kıyıları, son 10.000 yıl önceki topluluklararası olaylarla aynı sahne statüsüne sahip olması ve bu nedenle Pleistosen'e dahil edilmesi gerektiğini düşünen yazarlar tarafından Holosenin eş anlamlısı olarak kullanılmıştır.11 Bununla birlikte, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu, Holosen'i Pleistosen'i ve özellikle son buzul dönemini izleyen bir dönem olarak görmektedir. Son buzul dönemi için yerel isimler Kuzey Amerika'daki Wisconsinli,12 Avrupa'daki Weichselian,13 İngiltere'deki Devensian,14 Şili'deki Llanquihue ve Yeni Zelanda'daki Otiran'dır.
Holosen, iklim dalgalanmalarına bağlı olarak beş zaman aralığına veya kronozona bölünebilir:15
Turba yosunlarında başlangıçta bitki kalıntıları tarafından tanımlanan iklim dönemlerinin Blytt-Sernander sınıflandırması halen araştırılmaktadır. Farklı bölgelerde çalışan jeologlar, deniz seviyelerini, turba bataklıklarını ve buz çekirdeği örneklerini, Blytt-Sernander dizisini daha da doğrulamak ve iyileştirmek amacıyla çeşitli yöntemlerle inceliyorlar. Avrasya ve Kuzey Amerika'da genel bir yazışma buluyorlar, ancak yöntemin bir zamanlar ilgisiz olduğu düşünülüyordu. Program Kuzey Avrupa için tanımlandı, ancak iklim değişikliklerinin daha yaygın olduğu iddia edildi. Planın periyotları, son buzul döneminin son Holosen öncesi salınımlarından birkaçını içerir ve daha sonra, daha yeni tarih öncesi iklimleri sınıflandırır.
Paleontologlar Holosen için herhangi bir faunal aşama tanımlamamıştır. Alt bölüm gerekliyse, Mezolitik, Neolitik ve Tunç Çağı gibi insan teknolojik gelişme dönemleri genellikle kullanılır. Bununla birlikte, bu terimler tarafından atıfta bulunulan zaman dilimleri, bu teknolojilerin dünyanın farklı bölgelerinde ortaya çıkmasına bağlı olarak değişir.
İklimsel olarak, Holosen, Hipermetermal ve Neoglasiyal dönemlere eşit olarak bölünebilir; sınır, Avrupa'da Tunç Çağı'nın başlangıcı ile örtüşmektedir. Bazı akademisyenlere göre, üçüncü bir bölüm olan Antroposen şimdi başladı.16 Uluslararası Kuaterner Stratigrafisi 'Antroposen' (2000 yılında Paul Crutzen ve Eugene Stoermer tarafından icra edilen bir terim) çalışma grubunun Stratigrafi Alt Komisyonu Alt Komisyonu, bu terimin jeolojik açıdan önemli birçok koşul ve sürecin mevcut olduğu zaman aralığını için kullanıldığını belirtmektedir.
Levha tektoniğine bağlı kıta hareketleri sadece 10.000 yıllık bir sürede bir kilometreden daha azdır. Bununla birlikte, buz erimesi, Holosenin ilk kısmında dünya deniz seviyelerinin yaklaşık 35 metre (115 ft) yükselmesine neden oldu. Buna ek olarak, yaklaşık 40 derecelik kuzey enleminin üzerindeki birçok alan, Pleistosen buzullarının ağırlığına göre bastırılmış ve geç Pleistosen ve Holosen üzerinde buzul sonrası toparlanma nedeniyle 180 metre'ye (590 ft) kadar yükselmiştir ve bugün hala yükselmektedir.17 İskandinavya bölgesindeki buzul sonrası toparlanma Baltık Denizi'nin oluşumuyla sonuçlandı. Depremler, tortu deformasyonunun önde gelen bir nedenidir ve su kütlelerinin yaratılmasına ve tahrip olmasına yol açar.18 Bölge yükselmeye devam ediyor ve hala Kuzey Avrupa'da zayıf depremlere neden oluyor.
Holosen döneminin başlangıcı günümüzden 11.000 bin yıl önce geç buzul çağının bitmesi olarak kabul edilir. İklim Holosen dönemi boyunca oldukça durağan oldu. Buz çekirdeği kayıtları, Holosenden önce orada son buzul çağının olduğunu ve soğutma dönemlerinin sonunda küresel ısınmanın olduğunu göstermektedir fakat iklim değişiklikleri Genç Dryas'ın başlangıcında daha fazla bölgesel oldu. Son buzuldan holosene geçiş boyunca Güney Yarım Küredeki Huelmo - Mascardi soğuk ters çevrimi Genç Dryas'tan önce başladı ve maksimum sıcaklık 11.000 'den 7000 yıl önceye kadar güneyden kuzeye aktı. Bu durum, bunun daha sonraki tarihe kadar Kuzey Yarım Kürede kalan buzul buzulu tarafından etkilendiğini göstermektedir. İklimsel Optimum (HCO), küresel iklimin daha çok ısındığı bir ısınma dönemiydi ancak bununla birlikte, ısınma muhtemelen tüm Dünyada aynı değildi. Bu ısınma dönemi yaklaşık 5500 yıl önce Neoglacial ve eşlik eden Neopluvial inişi ile sona erdi. O zamanlarda, iklim günümüzdekinden farklı değildi, fakat görünüşe göre 10 - 14. yıllardan kalma Orta Çağ Sıcak Dönemi olarak bilinen daha sıcak bir dönem vardı. Bu, 13. ve 14. yüzyıldan 19. Yüzyılın ortalarına kadar Küçük buz devri yaşanmıştır. Buzul koşullarıyla karşılaştırıldığında, HCO boyunca en kuzey noktalarına ulaşarak yaşanabilir bölgeler kuzeye doğru genişledi. Kutup bölgelerindeki daha fazla nem, bozkır tundranın kaybolmasına neden oldu. Güney ve kuzey yarıkürede 11-7 bin yıl öncesinde buzullar kutuplara doğru çekilmeye başlamıştır. Holosen iklim değişikliğinin zamansal ve mekânsal boyutu, son zamanlarda ışınımsal zorlamanın Kuzey Atlantik bölgesinde tanımlanan döngülerin kaynağı olduğu ileri sürülen önemli bir belirsizlik alanıdır. Holosen aracılığıyla iklim döngüsü (Bond olayları) deniz ortamlarında veya yakınında gözlemlenmiştir ve Kuzey Atlantik'e buzul girdisi ile güçlü bir şekilde kontrol edilmektedir.1920 2500 - 1500 ve 1000 dönemleri genellikle Kuzey Atlantik'de gözlemlendi.212223 Aynı zamanda, okyanus etkisinden uzak olan kıta kaydının spektral analizleri, Holosen dönemi sırasında güneş aktivitesi varyasyonlarına karşılık gelebilecek 1000 ve 500 yıllık kalıcı periyodikleri ortaya çıkarır.
İklim değişikliğine göre pek çok seriye ayrılmaktadır. Genel itibarıyla sıcak olan bu dönem içerisinde atmosferik soğuk salınım dönemleri meydana gelmiştir.24 Kuzey Atlantik okyanus dolaşımına karşılık gelen 1.500 yıllık bir döngü, Geç Holosen'de yaygın küresel dağılıma sahip olmuş olabilir.25
Geç Buzul Çağının bitmesi ile Holosen iklim optimumu (HİO, Holocene Climate Optimum günümüzden 9500-5000 yıl önce) yaşanmıştır.
Hayvan ve bitki yaşamı holosen boyunca pek gelişmedi, fakat bitki ve hayvanların dağılımında büyük değişimler oldu. Pleistosten sonlarında ve Holosen başlarında mamutlar, mastodonlar, smilodonlar ve homotherium gibi kılıç dişli kediler dahil olmak üzere bazı büyük memelilerin soyları, özellikle Kuzey Amerika'da ve başka yerlerde yok oldu.
Amerikan megafauna neslinin tükenmesinin Amerindians'ın atalarının gelmesinden kaynaklandığı açıklandı; çoğu bilim insanı ayrıca iklim değişikliklerinin de katkıda bulunduğunu ileri sürmektedir. Bunlara ek olarak, Kuzey Amerika üzerindeki tartışmalı bir bolid etkisinin Genç Dryas'ı tetiklediği varsayılmaktadır.26
Tüm Dünyada, önceden bölgesel olan daha soğuk iklimlerdeki ekosistemler daha yüksek irtifada ekolojik "adalarda" izole edilmiştir.27
400 yıl süren δ18O kaydında negatif bir gezi olarak kaydedilen ani bir soğuk büyü olan 8.2 ka olayı, Holosen çağında meydana gelen en önemli iklim olayıdır ve buz örtüsünün yeniden canlanmasına işaret etmiş olabilir. Bu olaya, buzullar tarafından sınırlanan ve Atlantik'in termohalin dolaşımını bozan Agassiz Gölü'nün son drenajından kaynaklandığı öne sürüldü.28 Ancak bununla birlikte, daha sonra yapılan araştırmalar deşarjın muhtemelen 600 yıla kadar daha uzun bir iklim iklimi üzerine sürüldüğünü ve etkilenen alanın boyutunun belirsiz olduğunu gözlemledi.29
Buzul arası (interstadial veya interglacial) bir dönem olan Holosen, aslında küresel anlamda ciddi bir buzullaşmanın meydana gelmediği bir dönemdir. Grönland Buzulu’ndan elde edilen GRIP ve GISP2 sondajlarından elde edilen denizel izotop verileri neticesinde 8 defa soğuk (Bond Dönemi) dönem yaşandığı belirlenmiştir. Özellikle yüksek dağ kütlelerinde buzulların alanların bazı dönemler genişlemeler olmuştur.
Geç Holosen içerisinde Küçük Buz Çağı (Little Ice Age: LIA) olarak adlandırılan kısa dönemli bir ara soğuk dönem meydana gelmiştir. 1550- 1850 yılları arasında 300 yıl kadar devam eden bu soğuk dönem içerisinde, kutup bölgelerinde örtü buzulları ilerlemiş, dağlık bölgelerdeki vadi buzulları daha alçak bölgelere kadar ilerlemiştir.30
Kuvaternerin soğuk buzul dönemlerinde küresel çapta deniz seviyesi alçalmış, nispeten sıcak dönemlerde ise deniz seviyesinde yükselmeler meydana gelmiştir. Son 20 bin yıl içerisinde deniz seviyesindeki değişim sabit hıza sahip değildir. Buzulların erime dönemlerinde meydana gelen erime suyu baskınları deniz seviyesinin yükselmesine neden olmuştur. Erken Holosen döneminde deniz seviyesi bugüne kıyasla 55 metre alçakta iken 6500 yıl önce bugünkü düzeyine yükselmiştir. Son 300 yılda ise küresel ölçekte deniz seviyesinde 28 metre yükselme meydana gelmiştir.31
Erken Holosen döneminde döneminde levhalar, günümüzdeki hızlarında hareket ettiklerinden ötürü yerküre gerek levha tektoniği gerekse de paleocografik anlamda kıyı bölgeleri hariç genel görünüm günümüzdeki gibidir. Buzulların erimesi sonucunda öztatik hareketler hız kazanmış olup eski buzul sahalarında yükselmeler meydana gelmektedir. Buzul sonrası esneme hareketleri litosferde yükselme meydana getirmektedir. Günümüzde en belirgin yükselme örnekleri Kuzey Kanada ve İskandinavya kütlelerindeki yükselmelerdir. Son buzul sonrası esneme sürecinin, "küresel ölçekte" levhaların yatay hızlarında 1mm/y'lık bir etkiye sahip olduğunu ve tektonik levha mevcudiyetleri ile litosferik kalınlığın yatay yöndeki çeşitliliğine bağlı olduğunu göstermektedir.32
Holosenin başlangıcı Avrupa'nın çoğunda Mezolitik çağın başlangıcına karşılık gelir, fakat Orta Doğu ve Anadolu gibi çok erken Neolitikleşmeye sahip bölgelerde, Mezolitik yerine epipaleolitik tercih edilmektedir. Bu dönemlerdeki kültürlerde Orta Doğu'da Tell es- Sultan (Jericho) gibi Dünya'da hala var olan en eski yerleşim yerlerinin yerleştiği Hamburg, Federmesser ve Natufian kültürü yer alıyor. Ayrıca MÖ 9. bin yıl kadar önce Göbekli tepe gibi yerlerde proto- dinin gelişmekte olan arkeolojik kanıtları da vardır.33
Her ikisi de aseramik Neolitik (Çömlek öncesi Neolitik A ve Çömlek öncesi Neolitik B) ve çanak çömlek Neolitik tarafından takip edildi.
Geç Holosen, ok ve yay gibi ilerlemeler getirdi ve Kuzey Amerika'da yeni savaş yöntemleri gördü. Mızrak atıcıları ve büyük noktaları, Oregon ve Washington'da başlayan küçük dar noktaları ile yay ve ok ile değiştirildi. Savunma blöfleri üzerine inşa edilen köyler, savaşın arttığını ve bireysel avlanmadan ziyade toplumsal gruplarda korunma için yiyecek toplanmasına yol açtığını gösterdi.34 Mesoamerica'da, doğal ortamlardaki dönüşümler, en azından Holosenin ortasından beri, çoğunlukla yabani bitkilerin sömürülmesi ve mahsullerin kurulması yoluyla ortak bir özellik olmuştur.35
Holosen döneminde bitki ve hayvan türlerinde birtakım değişmeler meydana gelmiştir. Hayvanların sayı ve çeşitliliklerinde azalma olmuş; bunlardan Mamut, Mastodon ve Kılıç Dişli Kaplan gibi pek çok tür varlığını sürdürememiştir. Bu dönem içerisinde insanoğlu yeryüzünde en etkin varlık olmuştur.
<big>Mezolitik:</big> Kuzey Avrupa'da buzul dönemi sonrasında ortaya çıkan kültürleri ifade etmek için kullanılan bir deyimdir. M.Ö. 10.000-5.000) Bu dönemde iklim koşullarında meydana gelen değişmeler bağlı olarak flora ve fauna dünyasında değişmeler meydana geldiği bu dönemde insanoğlu avcı toplayıcı türü özelliğe bağlı kalmıştır. Köpek ilk kez bu dönemde evcilleştirilmiştir.
<big>Neolitik:</big> Yeni ya da Cilalı Taş Devri olarak bilinir. Bu dönemde insanlar yerleşik hayata geçmiştir. İlk kez mimari ortaya çıkmış ve taş temeller üzerinde kerpiç evler yapılmaya başlamıştır. Ayrıca sanat ve zanaat faaliyetlerine bağlı ürünler ortaya konulmuş ve ilk ticari faaliyetler bu dönemde yapılmıştır.36
Orijinal kaynak: holosen. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Fan, Junxuan; Hou, Xudong. "International Chronostratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy. Retrieved June 18, 2016. ↩
Oxford University Press – Why Geography Matters: More Than Ever (book) – "Holocene Humanity" section https://books.google.com/books?id=7P0_sWIcBNsC ↩
Amos, Jonathan (2018-07-18). "Welcome to the Meghalayan Age a new phase in history". BBC News. ↩
"Collapse of civilizations worldwide defines youngest unit of the Geologic Time Scale". ↩
Formal subdivision of the Holocene Series/Epoch ↩
The name "Holocene" was proposed in 1850 by the French palaeontologist and entomologist Paul Gervais (1816–1879): From p. 413: "On pourrait aussi appelerHolocènes, ceux de l'époque historique, ou dont le dépôt n'est pas antérieur à la présence de l'homme ; … " (One could also call "Holocene" those [deposits] of the historic era, or the deposit of which is not prior to the presence of man ; … ) ↩
"Origin and meaning of Holocene". Online Etymology Dictionary. Retrieved 2019-08-08. ↩
"Origin and meaning of suffix -cene". Online Etymology Dictionary. Retrieved 2019-08-08. ↩
Walker, Mike; Johnsen, Sigfus; Rasmussen, Sune Olander; Popp, Trevor; Steffensen, Jorgen-Peder; Gibrard, Phil; Hoek, Wim; Lowe, John; Andrews, John; Bjo Rck, Svante; Cwynar, Les C.; Hughen, Konrad; Kersahw, Peter; Kromer, Bernd; Litt, Thomas; Lowe, David J.; Nakagawa, Takeshi; Newnham, Rewi; Schwander, Jakob (2009). "Formal definition and dating of the GSSP (Global Stratotype Section and Point) for the base of the Holocene using the Greenland NGRIP ice core, and selected auxiliary records" (PDF). Journal of Quaternary Science. 24 (1): 3–17. Bibcode:2009JQS....24....3W. doi:10.1002/jqs.1227. ↩
Gibbard, P.L. (January 4, 2016). "History of the stratigraphical nomenclature of the glacial period". Subcommission on Quaternary Stratigraphy. International Commission on Stratigraphy. Retrieved June 18, 2017. ↩
Clayton, Lee; Moran, Stephen R. (1982). "Chronology of late wisconsinan glaciation in middle North America". Quaternary Science Reviews. 1 (1): 55–82. Bibcode:1982QSRv....1...55C. doi:10.1016/0277-3791(82)90019-1. ↩
Svendsen, John Inge; Astakhov, Valery I.; Bolshiyanov, Dimitri Yu.; Demidov, Igor; Dowdeswell, Julian A.; Gataullin, Valery; Hjort, Christian; Hubberten, Hans W.; Larsen, Eiliv; Mangerud, Jan; Melles, Martin; Moller, Per; Saarnisto, Matti; Siegert, Martin J. (March 1999). "Maximum extent of the Eurasian ice sheets in the Barents and Kara Sea region during the Weichselian" (PDF). Boreas. 28 (1): 234–242. doi:10.1111/j.1502-3885.1999.tb00217.x. ↩
Eyles, Nicholas; McCabe, A. Marshall (1989). "The Late Devensian (<22,000 BP) Irish Sea Basin: The sedimentary record of a collapsed ice sheet margin". Quaternary Science Reviews. 8 (4): 307–351. Bibcode:1989QSRv....8..307E. doi:10.1016/0277-3791(89)90034-6. ↩
Mangerud, Jan; Anderson, Svend T.; Berglund, Bjorn E.; Donner, Joakim J. (October 1, 1974). "Quaternary stratigraphy of Norden: a proposal for terminology and classification" (PDF). Boreas. 3 (3): 109–128. doi:10.1111/j.1502-3885.1974.tb00669.x. ↩
Pearce, Fred (March 15, 2007). With Speed and Violence. Beacon Press. p. 21. ISBN <bdi>978-0-8070-8576-9</bdi>. ↩
Gray, Louise (October 7, 2009). "England is sinking while Scotland rises above sea levels, according to new study". The Daily Telegraph. Retrieved June 10, 2014. ↩
Holocene : perspectives, environmental dynamics, and impact events. Kotlia, Bahadur Singh. Hauppauge, N.Y.: Nova Science Publishers. 2013. ISBN <bdi>978-1622577255</bdi>. OCLC 846551611. ↩
Bond, G.; et al. (1997). "A Pervasive Millennial-Scale Cycle in North Atlantic Holocene and Glacial Climates" (PDF). Science. 278 (5341): 1257–1266. Bibcode:1997Sci...278.1257B. doi:10.1126/science.278.5341.1257. Archived from the original(PDF) on 2008-02-27. ↩
Bond, G.; et al. (2001). "Persistent Solar Influence on North Atlantic Climate During the Holocene". Science. 294 (5549): 2130–2136. Bibcode:2001Sci...294.2130B. doi:10.1126/science.1065680. PMID 11739949. ↩
Bianchi, G.G.; McCave, I.N. (1999). "Holocene periodicity in North Atlantic climate and deep-ocean flow south of Iceland". Nature. 397(6719): 515–517. Bibcode:1999Natur.397..515B. doi:10.1038/17362. ↩
Viau, A.E.; Gajewski, K.; Sawada, M.C.; Fines, P. (2006). "Millennial-scale temperature variations in North America during the Holocene". Journal of Geophysical Research. 111 (D9): D09102. Bibcode:2006JGRD..111.9102V. doi:10.1029/2005JD006031. ↩
Debret, M.; Sebag, D.; Crosta, X.; Massei, N.; Petit, J.-R.; Chapron, E.; Bout-Roumazeilles, V. (2009). "Evidence from wavelet analysis for a mid-Holocene transition in global climate forcing"(PDF). Quaternary Science Reviews. 28 (25): 2675–2688. Bibcode:2009QSRv...28.2675D. doi:10.1016/j.quascirev.2009.06.005. ↩
Kravchinsky, V.A.; Langereis, C.G.; Walker, S.D.; Dlusskiy, K.G.; White, D. (2013). "Discovery of Holocene millennial climate cycles in the Asian continental interior: Has the sun been governing the continental climate?". Global and Planetary Change. 110: 386–396. Bibcode:2013GPC...110..386K. doi:10.1016/j.gloplacha.2013.02.011. ↩
Dalton, Rex (May 17, 2007). "Blast from the Past? A controversial new idea suggests that a big space rock exploded on or above North America at the end of the last ice age" (PDF). Nature. 447(7142): 256–257. Bibcode:2007Natur.447..256D. doi:10.1038/447256a. PMID 17507957. Archived from the original (PDF) on December 1, 2017. ↩
Singh, Ashbindu (2005). One Planet, Many People: Atlas of Our Changing Environment. United Nations Environment Programme. p. 4. ISBN <bdi>9789280725711</bdi>. ↩
Barber, D.C; Dyke, A.; Hillaire-Marcel, C.; Jennings, A.E.; Andrews, J.T.; Kerwin, M.W.; Bilodeau, G.; McNeely, R.; Southon, J.; Morehead, M.D.; Gagnon, J.-M. (July 22, 1999). "Forcing of the cold event of 8,200 years ago by catastrophic drainage of Laurentide lakes". Nature. 400 (6742): 344–348. Bibcode:1999Natur.400..344B. doi:10.1038/22504. ↩
Rohling, Eelco J.; Pälike, Heiko (April 21, 2005). "Centennial-scale climate cooling with a sudden event around 8,200 years ago". Nature. 434 (7036): 975–979. Bibcode:2005Natur.434..975R. doi:10.1038/nature03421. PMID
Curry, Andrew (November 2008). "Göbekli Tepe: The World's First Temple?". Smithsonian Magazine. Retrieved March 14, 2009. ↩
Snow, Dean R. (2010). Archaeology of Native North America. Upper Saddle River NJ: Prentice Hall. p. 384. ISBN <bdi>9780136156864</bdi>. ↩
Franco-Gaviria, Felipe. (2018). "The human impact imprint on modern pollen spectra of the Mayan lands". Boletín de la Sociedad Geológica Mexicana. 70: 61–78. doi:10.18268/BSGM2018v70n1a4. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page