Yupikler ya da Alaska Yupikleri (kendilerince Yupʼik, Yupʼiaq <small>(tekil)</small> Yupiik <small>(ikil)</small> Yupiit <small>(çoğul)</small>), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin batı (Nome Census Area ile Wade Hampton Census Area) ve güneybatısında (Bethel Census Area, Dillingham Census Area ve Lake and Peninsula Borough) yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır. Kendilerini yuk («insan») kelimesi ile -pik/-piaq («gerçek») ekinden türettikleri Yupʼik/Yupʼiaq («gerçek insan») adıyla ifade ederler. Dillerini ise Yugtun («insana benzer») olarak adlandırırlar. Hem Yupik halkları hem de Alaska yerlileri içinde en büyük nüfusa sahip olanlardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor1. İngilizce bilmeyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı % 42 lik oranla Yupikler, ikinci sırayı da % 20 lik oranla İnyupikler çeker. Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Alaska'nın çetin ikliminde yenebilir her türlü şeyin yenildiği, yenemeyenlerin de kullanılabilirliğine bağlı olarak değerlendirildiği bir yaşam tarzı oluşturmuşlardır. Avların modern dünyada önemsenmeyecek kısımlarından ilginç eşya ve aksesuarlar yapmaları da asgari malzemenin azami olarak değerlendirilmesi olarak görülür. Fokların karınzarının pencere camı olarak kullanılması ya da kuş ve balık derisinden parka ya da ayakkabı yapmak Yupiklerin iklim ve coğrafya zoruyla oluşmuş geleneklerindendir. Dünya maske sanatında Yupik maskeleri benzersizdir. Y önsesini koruyan ana grup Yupik adını alırkan, bu sesi ç önsesine dönüştüren lehçeleri (Chevak Çupikçesi ile Nunivak Çupikçesi) konuşanlar Çupik olarak adlandırılırlar.
Kanada'da küçültücü (derogatory) bulunarak resmî olarak kullanılmayan "Eskimo" adı, yasal olarak Alaska'da İnyupikler ile Yupik ve Supikleri topluca adlandırmada rahatlıkla kullanılmaktadır.2 Alaska Eskimolarını topluca adlandırmak için bazen İngilizcede Yupik-Inupiaq (ya da Inu-Yupiaq) biçimi de kullanılır.
Yupikler üzerine araştırma yapanlar arasında ilk sırayı Ann Fienup-Riordan alır.
Kendilerini yuk ('insan') kelimesi ile -pik ya da -piaq ('gerçek') ekinden türettikleri Yupʼik (<small> < Yugpik </small>) ya da Yupʼiaq ('gerçek insan') adıyla ifade ederler.34 Dillerini ise Yugtun ya da Yugcetun ('insana benzer, insan gibi') olarak adlandırırlar.
İnyupiklerle komşu olan kuzeydeki Norton Sound yöresindeki Unaliq ve Pastuliq yerlileri ile Supiklerle komşu olan Egegik (Bristol Bay) yerlileri ve merkezi Alaska'da doğudan Atabask Kızılderilileri ile komşu olan Yukon ve Kuskokwim yerlileri Yupik (Yup’ik) adıyla anılırken Hooper Bay ile Chevak (Cevʼaq) yöresindeki az sayıda yerli Çupik (Cup’ik), Nunivak Adasındakiler ise Nunivak Çupikleri (Cup’ig) olarak adlandırılır. İngilizcede hepsini içine alan Y/Cuʼpik biçiminde yazım da görülebilmektedir.
Yine Alaska'daki St. Lawrence Adasının yerlileri farklı bir dil konuşan **Sibirya Yupikleri**dir ve bunlara gündelik Alaska İngilizcesinde apostrofsuz Yupik biçimi kullanılırken, apostroflu Yup’ik biçimi Alaska Yupiklerini ifade eder. Sibirya Yupikleri kültürel açıdan Yupiklere değil İnyupiklere benzerler.
23.000 5 kişilik nüfusla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Nüfusu 200 ilâ 1000 arasında değişen 56 köyde toplanmışlardır. Yupik coğrafyasının merkezi Bethel olup burada yaklaşık 7.000 Yupik bulunur. Alaska'da konuşanı en fazla yerli dil olan Yupikçeyi konuşabilen Yupik sayısı 14.000 den biraz fazladır.
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı 6
| ALASKA | etnik nüfus | anadilini konuşabilen | % | konuşabilme yaşı |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| <span style="color:green;">Yupikler</span> | 17.000 | 14.000 | 80 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| <span style="color:green;">Yupikler</span> | 18.000 | 12.000 | 67 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 13.000 | 4.000 | 31 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.100 | 600 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
Yupikler 23.000 olan nüfuslarıyla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Ancak 14.000 den biraz fazlası anadilini konuşabiliyor. Aşağı Kuskokwim Okul Bölgesi'ne göre bu rakam 15.000 dir.7 İngilizce bilmiyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı % 42 lik oranla Yupikler çeker.8 Alaska Yerli Dil Merkezi ile koordineli biçimde en az 17-18 (ya da 25 9) kasabada Yupikçe eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. Yukon ve Kuskokwim şivelerinde (Yupʼik) daha çok olmak üzere, Hooper Bay ile Chevak bölgesinin şivesi (Cupʼik) ve Nunivak adasının şivesi (Cupʼig) üzerine de kısa kısa öykücükler halinde ders kitapları çıkmaktadır.10
Nunivak Çupikçesi yalnızca Nunivak adasında Mekoryuk kasabasında yaşlılarca konuşulmaktadır.11
1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Yupik öğrencilerin sayısı :12
| Okul Bölgesi | Anadilini konuşabilenler | Konuşamayanlar | Toplam öğrenci sayısı |
| Anchorage | 11 | 66 | 77 |
| Bering Strait | 4 | 194 | 198 |
| Bristol Bay | . | 6 | 6 |
| Dillingham | 16 | 50 | 66 |
| Fairbanks | . | 7 | 7 |
| Iditarod | . | 15 | 15 |
| Kuspuk | . | 116 | 116 |
| Lake & Peninsula | . | 41 | 41 |
| Lower Kuskokwim | 1.422 | 484 | 1.906 |
| Lower Yukon | 38 | 1.219 | 1.257 |
| Mat-Su | 1 | 2 | 3 |
| Nome City | . | 3 | 3 |
| Northwest Arctic | . | 2 | 2 |
| Southwest Region | 199 | 285 | 484 |
| St. Mary's | 13 | 21 | 34 |
| Yupiit | 206 | 44 | 250 |
| TOPLAM | 1.910 | 2.555 | 4.465 |
Okul bölgeleri ve bağlı olan okullar:
Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.20
Geleneksel evlilik, kuzenler arasında olur. Çoğu tek eşli olsa da bazen çok eşlilik de görülür. Hristiyanlık öncesi evlilik töreni, damadın ailesi tarafından yapılan giysileri gelinin giymesi ve damada yemek servisi yapmasıyla olurdu. İlkbahardan sonbahara kadar av ve çalışma mevsiminde iken çekirdek aile olarak aynı evde kalan aile bireyleri, sonbahar sonunda ev ayrımına giderlerdi. Erkekler qasgi denen evlerde kalırken, kadın ve kızlar normal evlerde bulunurdu. 19. yydan itibaren misyonerler bu geleneği yıkmaya çalıştılar. Günümüzde çekirdek aile tipi hakim olsa da, ev fiyatlarının artması ya da evlilik dışı çocuk sahip olma gibi sebeplerle üç nesil bir arada kalınan aile tipi de yaygındır. Ölenin mirası geleneksel olarak ya mezar başına bırakılır ya da ailesi tarafından yabancılara dağıtılırdı. Misyonerlerin unutturmak için çok çaba gösterdiği bu gelenek günümüzde uygulanmıyor.21
Qasgi (Yupikçe qasgiya daqasgiq(sg)qasgit(pl) 2223; Çupikçeqaygiq24; Nunivak Çupikçesikiiyar, İnyupikçeqargi(sg)qargit (pl); İngilizce community house, traditional community house, communal men's house, men’s community house, men's house, ceremonial house, council house, dance house, communal gathering place): Alaska'da İnyupikler ile Yupiklerde görülen geleneksel yapı ve yapılanmadır. Yalnızca erkeklerce kullanılan, genelde yarı yarıya toprağa gömülü tek odalı geniş ve büyük evdir.
Üstü toprakla örtülen Qasgiler küçük bir höyük gibi tümsek görünümlüdür. Yapımında köyün bütün erkekleri çalışırdı. Toprak kazılır, dalgaların kıyıya sürüklediği odun ve kütükler kullanarak duvar ve çatısı yapılır, üzerine kuru ot yığınları konarak üzeri toprakla örtülürdü. Çatıdan açılan çıkarılabilir pencereye "cam" olarak balina ya da morsun karınzarı gerilir. Taban yaygısı olarak daha önceden toplanan kuru otlar serilir. Qayginin ortasında ateş çukuru bulunur. Duvara yakın kıyılarda oturma ve yatma sekileri yapılır. Yaşlılar (tegganret) köşelere otururken yaşça küçük genç ve çocuklar duvarın merkezine doğru sıralanırdı.
Köyün erkeklerinin erkek çocuklarıyla birlikte kaldıkları qasgiler aynı zamanda okul görevi de görürlerdi. Yupik ve Çupiklerin çetin coğrafyada hayatta kalma teknik ve bilgilerinin genç kuşaklara öğretilmesinde yüzyıllardır tek kurum Qasgilerdi. İyi bir avcı ya da balıkçı nasıl olunur, hangi hayvanlar hangi mevsimde nerede bulunur ve avlanır, neler yenir, nelerden sakınılır gibi yaşam için gerekli bilgi ve deneyimlerin paylaşıldığı yerlerdi. Evlilikte yapılması gerekenlerden tutun yapılmaması gereken şamanistik tabulara kadar hemen hemen her şeyin konuşulduğu Qasgiler, geleneksel hikâyelerin sıkça anlatıldığı mekânlardı. Bu masal ve hikâyeler (qulirat qanemcit-llu) daha çok efsanelere ya da avcılık serüvenlerine dayanıyordu.
Ağaç oyma malzemeleri de Qasgide bulunurdu. Erkeklerin eşya, süs ya da başka amaçlı oymaları yapabilmesi için süre yeterliydi. Yatak ya da yorgan gibi yaygı ve örtüler bulunmaz, herkes kendi parkasıyla dururdu.
Qasgide bulunan araçlar (qasgim aklui) içinde su kovası (merʼun) ve suyun içilmesi için kepçe (qalun) erkeklerin ortak kullanımındadır. Dört parçadan oluşan ateş yakma takımı (kenngessuutet), taban olarak yarı delik tahta parçası, deliğe sokulan iki karış boyunda bir çubuk ve çubuğa birkaç dolamayla sarılan bir ip ve çubuğun üst ucuna takılıp ağızda tutulan yarı delik parçadan oluşur. Tabandaki tahtanın tutuşması için ip çubuğa gergince sürtülerek dönmesi sağlanır. İçinde balık ya da balina yağı yakılan taştan lamba kabı (kenurraq) ve onun ağaçtan ayaklığı, qasginin aydınlatılması için yeterliydi. Bakımı erkeklerce yapılan lambalar yalnızca qasgilerde olur, kadınların da kaldığı normal evlerde (ena sg enet pl) lamba kullanılmazdı. Bunların dışında, davetsiz konuklar için de bir balta (ciklaq) silah olarak bekletilirdi.25
Kadınlar yalnızca eş ve çocuklarına yemek getirmek için uğrarlardı. Qasginin oyuncak ya da süs olarak da kullanılan küçük bir modeli ise qasgiruaq adını alır.
Davul gibi dans malzemeleri de Qasgide muhafaza edilirdi. Karın zarından yapıldığı için davullar dansa kadar ateşten etkilenmeyecekleri bir yerde tutulurdu. Nakaciuq denen bayram burada yapılırdı.
Uqiquq (İng. seal party)26: İlkbaharda avcı adamın mevsimin ilk sakallı fokunu (Erignathus barbatus) tutduğunda, avcının karısı ya da annesi ya da ailesinden herhangi bir kadın yakını yalnızca kadınların katıldığı bir şölen (uqiquq) düzenler ve avı parçalayarak aileden olmayan yabancılara dağıtır. Kadınlar ailedeki her erkeğin ilk avını paylaştırdığı için ilkbaharda bu şölenler birkaç kere tekrar eder. Yüzlerce dolar edecek olan eti aile dışındakilere paylaştırma geleneği günümüzde de canlılığını korumaktadır. İnyupiklerdeki Nalukataq bayramını hatırlatan bu geleneğin Yupiklerin sosyalleşmesinde ve yardımlaşmasında (ikayurtaagutleq) önemli bir rolü vardır. Fok yağının taşınmasında Uqisaqsuun denilen kanca kullanılır.
Nakaciuq 2728/Nakaciuryaraq 29 (İng. Bladder Festival, Bladder Feast "mesane bayramı"): Adı, köken olarak nakacuk (mesane = bladder) kelimesinden gelir. Avlanan fokların ruhlarının yatışması ve sağlanan et ve yağ için şükran duygularının ortaya konması için her av sezonunda bir kez yapılırdı. Genelde kış gün dönümünde (20 - 23 Aralık) yapılır. Şamanizm inancına göre öldürülen fokların ruhları mesanede yaşamaktadır. Av mevisiminde öldürülen bütün fokların mesaneleri toplanarak kurutulur. Kurutulmuş fok mesaneleri şişirilir ve ottan örülme beyaz bir sepet içinde tutulur. Mesanede korunan fokun ruhu, kapalı kaldıkçe hem insanlara zarar veremez hem de yapılan törende ruhu yatışır ve gelecek av sezonunda bir aksilik çıkmaz. Dansın hızlı hareketleri sepetteki şişirilmiş mesanelerin titreşimlerle kıpırdamasını sağlar. Köy odasında (Qasgiq) beş gün (bazı kabilelerde altı gün) süren törenler yapılır. Son gün (beşinci gün) denize gidilerek ve buzlar içinde bir fok deliğinden içeri atılır. Fok ruhlarının seneye tekrar fok olarak gelmesi sağlanır. Eskiden sonu cinsel aktivite ile biten bu bayram yıllar önce terkedilmiştir ve bugün yeniden keşfedilerek daha çok dans yönüyle folklorik değer taşımaktadır.3031
Elriq (Festival of the Dead): Daha çok Nelson Adasında beş-on yılda bir yapılır. Ölüler alemiyle canlıların aleminin buluşma noktası bayramın yapıldığı yerdir ve ölenlerin ruhları burada periyodik olarak olarak yatıştırılır. Yukon Irmağında ise yılda iki kez, ilki Nakaciuq'tan sonra, diğeri ilkbaharda balık avı başlamadan önce yapılır. Törende çok yavaş çalınan davullar eşliğinde yapılan dansta "ağlamak" (qia-) fiilinden köken alan ve Qiatait denilen acıklı şarkılar söylenir.3233
Petugtaq (Gift festival): Bir köyden erkek ve kadınlar arasında hediyeleşme bayramıdır. kışın yapılır.34
Kevgiq (Messenger Feast): İki köy arasında hediyeleşme ve dans bayramıdır. Bayramlaşılacak köye iki haberci gönderildiği için bu adı alır.35
Kelek/ Qaariitaaq/Itruka’ar/Agayuyaraq (Inviting-In Feast): Adı, köken olarak keleg- ("birisinin evine çağırmak") kelimesinden gelir. Kışın son bayramıdır.363738
Nelson Adasında kullanılan Kelutviaq (ya da Qelutviaq) adı verilen lavta benzeri çalgı Beyazlardan etkilenerek oluşturulmuştur.
Bütün Eskimo halkları gibi Yupikler de avcı ve toplayıcıdır. İlkbahardan itibaren kadın erkek bütün Yupikler sürekli çalışma hâlindedirler. Yupik coğrafyası, özellikle de Yukon–Kuskokwim Deltası balık, memeli ve kuşlarca zengindir. Fakat, bunları avlamak kolay değildir ve zahmet gerektirir. Günümüzün gerekli malzemelerinden olan kar motosikleti (snowmobile), kayık (skiff), motor ve mühimmat ile yakıt fiyatları ise yüksektir. Bütün bu olumsuz koşullara rağmen Yupiklerde karma ekonomi görülür.
Yupikler yılı dört değil altı mevsime bölerler: Uksuaryartuq (ilk güz), Uksuaq (son güz), Uksuq (ilk kış), Iqukvaq (son kış), Up'nerkaq (ilk bahar), Kiak (yaz).
Bahar ayları avcılık mevisimidir. Nisan ayında ilkbahar kampına gidilince köyler bomboş kalır. Erkekler okyanusta buz kütleleri üzerinde dinlenen fok ve morsları avlarken, kadınlar da avlananların kesim ve kurutum işlerini karada yaparlar. Avlanıp karaya getirilen avlar ve yeni avlar için tekrar okyanusa açılmalar bir döngü olarak devam eder.39
Nisan (Tengmiirvik 'kuş yeri') ayında milyonlarca kuş üremek için güneybatı Alaska'da toplanır. Bu dönemde kadın ve çocuklar quagciq, angukaq, ikiituq gibi yenebilecek sebzeleri (naunrat) toplarlar. Martı (narusvak), turna (qucillgaq), kaz (lagiq) ve ördek (uqsuqerpak) gibi kuşların (yaqulget) yumurtaları değerli olup özel olarak toplanır. Kıyı bölgelerde ise midye ve istiridye gibi deniz yumuşakçaları kumlardan eşilerek alınır.40
Balıkçılık mevsimi Haziran başlarıdır. Deniz kıyısındaki ilk av Pasifik ringası (Clupea pallasii) olup tutulduktan sonra kışlık için kurutulur. Hazirandan itibaren milyonlarca som balığı denizden tatlı sulara üremek için gelirler. Yazın Yukon, Kuskokwim ve Nushagak ırmaklarında avlanan en değerli balık som balığı (Oncorhynchus) türleridir: Oncorhynchus tshawytscha (taryaqvak), Oncorhynchus nerka (sayak), Oncorhynchus kisutch (qakiiyaq), Oncorhynchus gorbuscha (amaqaayak), Oncorhynchus keta (iqalluk). Balıklar kurutularak, tütsülenerek kışın insan ve köpek yiyeceği olarak kullanmak üzere saklanır. Ayrıca, pisi balığı (Platichthys stellatus; naternaq), halibut (Hippoglossus stenolepis), Stenodus leucichthys (ciiq), turna balığı (Esox lucius; luqruuyak), alabalık (Salvelinus malma), gelincik balığı (Lota lota) ve Alaska karabalığı (Dallia pectoralis; canʼgiiq) avlanan diğer balık türleridir. Tundradaki göllerde tutulan ak balık (akakiik) da unutulmamalıdır.41 Balıkların yenmeyen tek kısmı kılçıklarıdır.
Balıkçılık Ağustos ayında yavaşlar ve tundradaki atsalugpiaq, tanʼgerpak, curaq gibi böğürtlensi ve üzümsü meyveler (atsat) toplanır. Bu meyveler fok yağı ve şeker ile karıştırılarak akutaq yapımında kullanılır.42
Kış ılık geçerse Aralık ayında açık sularda avcılarca takip edilen foklar ırmak ağızlarına dönerler. Kıyıdaki Yupikler okyanustaki deniz memelilerinin avına odaklanmışken, iç bölgelerde Mart sonu Nisan başlarında, Kuskokwim boyunca, Kwethluk, Kisaralik ve Aniak nehirlerinde, kıyıdan köpek kızaklarıyla Kilbuck ve Kuskokwim dağlarına doğru çıkılır. Burada Mayısa kadar kalan aileler değişik boyda kara hayvanları, sığın (Alces alces; tuntuvak), ren geyiği (rangifer tarandus; tuntupiaq), boz ayı (Ursus arctos; tan'gerliq), sincap (qanganaq) avlar.4344 Eve dönüş geniş deri kayıklarla (angyaqatak) ırmak üzerinden yapılır. Bir düzine insanı taşıyacak kadar büyük ve geniş olan bu kayığın iskeleti kavak ve söğütten yapılarak üzeri bir ayı derisi ile iki ren geyiği derisinin birlikte dikilmesi ile su geçirmezlik sağlanır. Kürek olarak de sığının kürek kemiği kullanılır.45
Kadınlar lemming (Lemmus trimucronatus; puveltuq , qilagmiıutaq) gibi kemirgenlerin kış için biriktirdiği çeşitli bitki köklerini onların yuvasındaki depodan çalarlar. Uzun geçen kış günlerinde sepet örmek için ot saplarını toplarlar.46 Kemirgenlerin kışın yemek üzere yazdan topladıkları erzak deposunu bulup yığıntıdaki bitki köklerini kendileri yemek için alan Yupiklerin bu geleneği modern dünyada hoş gözükmese de coğrafyanın çetinliğinde sağ kalmanın gereklerinden biridir
Sonbaharda kuş avı başlar. Ağustos'un ortasından Eylül ortalarına kadar kaz (lakcakcar , lagilugpiaq , tuutangayak), turna (qucillgaq), kuğu (qugyuk); Ekim ortalarında ise ördek (tengesqaar , uqsuqaq , kepalek , kukumyar, payirpak , payiq , allgiar , anarnissagaq) ve kar tavuğu (qangqiiq) avlanır.47
Okyanustaki deniz memelilerinin avı için gerekli olan araçlar (pissurcuutet imarpigmi) içinde, geleneksel avın olmazsa olmazlarından olan ve Eskimo kayığı adı da verilen kayak (qayaq sg qayat pl), deniz memelilerinin avı için tasarlanmış en önemli araçtır. Geçmişte Yupikler için kayaksız yaşam düşünülemezdi.
Kayakların iskelet malzemesi yüksek iç bölgelerden ırmaklarca taşınan kuru odunlarla, özellikle de kuru ladin odunu (murapiit) ile yapılır. Kürek olarak tek yönlü anguarun ya da çift yönlü paangrun kullanılır. Anguarun, kayak sürmede kullanıldığı gibi kar kürümede de kullanılır.48
Kayak kokpitinde bilezik (mezerna) desteği (ayaperviik) çift olup tahtadan yapılır ve birisine gülümseyen erkek diğerine de asık suratlı bir kadın yüzü resmedilir. Kayakları karadan okyanusa taşımak için kullanılan kızaklara kayak kızağı (qamigautek) denir. Okyanusa ilk açılışta kayak ve avcı üzerindeki kötülüklerin arındırılması için Labrador çayı (Ledum palustre) (ayuq) denilen bitkinin kurutulmuş sap ve yaprakları tütsü olarak yakılır. Yakılan bitki kayak içine konur ve kayağa oturan avcının bir süre sonra kemerini gevşetmesiyle duman giysiye geçip çıkar ve kayak ile avcı arındırılırdı.49
Kayaktaki av malzemeleri içinde kanca ve zıpkınlar ön plandadır. Buzun kalınlığını ve sağlamlığını test etmede kullanılan büyük uçlu zıpkın biçimli kanca (negcik) suya düşen avcıyı tutup çekmek için de işe yarar. Kaz avında, avlanan kazları kayak içine çekmek için kancanın küçük uçlusu (negcikcuar) kullanılır. Fok avlama mızrağı (nagiiquyaq), hem erkeklerce hem de kadınlarca kullanılabilen mızrak fırlatıcı (nuqaq) ile fırlatılır. Fok mesanesinden yapılma şamandıra taşıyan kancalı zıpkın (aklegaq), düşmez kancalı zıpkın (asaaquq), mors avında kullanılan ve iri cüsselerini çekip sevketmek için uygun olan zıpkın (aangruyak) belli başlı zıpkın türleridir. Mors zıpkını ucu (qalagyaq), ladin kökleriyle bağlanmıştır. Tek parça bütün olarak fok derisinden yapılan tulum (qerruinaq) şamandıra olarak kullanılır.50
Tek bir sakallı fok bağırsağından yapılma rüzgarın soğuğundan korunmak için kullanılan parka (imarnitek), geniş eteğiyle kayağın kokpit bileziğine sıkıştırılarak vücut ısısının içeride kalması sağlanır. Som balığının derisinden yapılan tek parmaklı eldiven (arilluuk) parkayı tamamlayan öğedir. Okyanus avcısı için en gerekli kıyafetlerden biri olan sugeçirmez deri bot (ivrucik) da diğer bir avcı giyeceğidir.51
Sakallı fokların yalnızca kemikleri yenmez; diğer her şeyi yenir. Derileri (amiq) giyim, saklama kabı, deri ip, bot (piluguuk , ivrucik) imalatında, Fok bağırsağı su geçirmez giysi için, fok mideleri de su ve yağ kabı olarak kullanılır. Sakallı fok bağırsağının (qiluq) pürüzsüz olan iç yüzeyi parkaların dışını kaplamada kullanılır. Fokun sidik torbasından yapılan su matarası (qeciqutaq), okyanusta saatlerce kalan avcıların tatlı su ihtiyacını karşılamak için kırılan buzlar içine atılarak, avcılar uyurken ve de vücut ısılarının yardımıyla buzların matarada suya dönüşmesi sağlanır. Fok pençesinden yapılan ve Cetugyugun olarak adlandırılan yardımcı kandırıcı araç, buz üzerindeki foklara yanaşırken fokların gizlenmiş avcıdan kaçmamaları için buzda aynen fok pençesi izine benzeyen tırmalama izi bırakmak için kullanılır. Fok derisinden yapılan bebek bezi (terr'ilitaq), içi kurutulmuş kara yosunlarıyla doldurularak otlardan örülen bağcıkla bebeğe tutturulur. Mors midesinden çanta (qungasvik) yapılır. Beyaz balinanın kuyruğundaki sinirlerden elde edilen kirişlerin (cetuat yualuit) bazısı ham, bazısı uzunlamasına yarılmış ya da örülmüş halde iplik olarak kullanılır.52
Bristol Körfezinin kuzeyinde mors kolonileri Black Rock (Ingricuar), Crooked Island (Nunalukaq), High Island (Ingriqvak), Round Island (Qayaciq), Summit Island (Qilkeq), Twins (Nunevragak) adalarında bulunur. Togiak sakinleri (Tuyuryarmiut kabilesi) fok ve mors avcısı olarak bilinirler. Özellikle Round Adasında (Yupikçe Qayaciq) bulunan Pasifik morsunu (asveq, Odobenus rosmarus divergens) avlarlar. Av limiti 10 morsla sınırlıdır. Mors avında fok mesanesinden (qerruinaq) yapılan ve havayla şişirilmiş iki şamandıra taşıyan zıpkını (cavegneq) yalnızca keskin bir nişancı (nukalpiaq) kullanır.53
Yupik evreni ya da dünyası, evrensel yaşam döngüsüne sahip üç bölümden oluşur: Doğa âlemi (İng. Natural realm), Ruhlar âlemi (Spiritual realm) ve İnsanlar âlemi (Human realm).5455 Kalıcı bir ölüm yoktur; bedenler ölürken ruhlar ölmez ve başka bedenlere dönüşür. Evren, yeniden doğuşlarla sürekli bir döngü içerisindedir.56
Evren ya da dünya Yupikçede Ella (Kuskokwim Yupikçesi, Nunivak Çupikçesi) ya da Cella (Yukon Yupikçesi) olarak adlandırılır. "Evren" anlamına gelen bu kelime ayrıca "hava, atmosfer; gök" anlamına da gelmektedir. Günümüzde bu kelime daha çok "hava" anlamına yoğunlaşmıştır ve "evren" için daha sonra 'büyük hava' anlamına gelen Ellarpak (Nunivak Çupikçesi Ellarpag) sözü türetilmiştir. "Yağmur" anlamına gelen ellalluk (Kuskokwim Yupikçesi), ellallug (Nunivak Çupikçesi), cellalluk (Yukon Yupikçesi) kelimesi de diğer bir türevidir.
Ellam Yua (Kuskokwim Yupikçesi)/Ellam Cua 57 (Nunivak Çupikçesi)/Cellam Yua (Yukon Yupikçesi)58 (Supikçe Llam Sua 59; İnyupikçe Siḷam iñua, İnuit dillerinde: Sillap Inua, Hillap Inua): Ellam (ella 'evren; gök' kelimesinin relative biçimi) ile Yua (Yuk 'insan' kelimesinin absolutive biçimi) sözlerinden kurulmuş olup kelimesi kelimesine "evrenin insanı" anlamına gelir. Yua sözü "ruh" (İng. spirite, soul, human-like spirite) olarak da çevrilmektedir; zira Yupikler ruhları "insan" olarak algılarlar. Yupik şamanizminde "yaratıcı güç" budur ve insan Ellam Yua tarafından yaratılmıştır. Kuzgun (Corvus corax) (Yupikçe tulukaruk sg tulukaruut pl; Nunivak Çupikçesi tulukarug) olarak tasvir edilir. Bir başka deyişle insanlar kuzgun tarafından yaratılmıştır.60 Bu kuzgun inancı, Hayda ve Tlingit Kızılderililerinde görüldüğü gibi Sibirya ve Kamçatka'daki yerlilerde de bulunur. Şamanizmde Panteizm olmadığı halde, Ellam Yua günümüzün Hristiyan Yupik inancında Tanrı (God)61 için de kullanılmaktadır.
Evrende canlı cansız her şeyin bir ruhunun olduğuna inanılır. Öldürülen canlıların ruhlarının yatışması için törenler yapıldığı gibi, cansız şeyler için de sundukları ya da sunacakları nimetler için de tören düzenlenir. Ruhlarla insanlar arasında bağlantıyı şamanlar sağlar.
Şaman (Yupikçe Angalkuq ya da Angalkuk; Nunivak Çupikçesi Angalku) (İnyupikçe Aŋatkuq; Batı Kanada İnuitçesi Angatkuq; Doğu Kanada İnuitçesi Angakkuq ᐊᖓᑦᑯᖅ; Batı Supikçesi Kallaʼalek, Doğu Supikçesi Kallagalek): Ruhlara dönüşme ya da onları kontrol etme yeteneği olduğuna inanılan erkek ya da kadın ruh liderleridir. İnsanlara zarar vermemesi için ruhları yatıştırabildiği gibi, tersini de yapabilirler ve ruhları kışkırtarak insanların üzerine yollarlar. Şamanlara, aile ruhlarını (Tuunraq sg Tuunrat pl) kullandıkları için Tuunralget ('Tuunraq 'lı birileri/ones with Tuunraq') adı da verilir.62 Tuunraq'lar çok çeşitlidir.
1840 larda Hristiyanlıkla tanışan Yupikler "ibadetvari bir törene katılma" anlamında kullandıkları agayu- ve türevlerinin yeni dinlerine uyarladılar63.
Yupikler, Rus Alaskası döneminde Ortodoks Hristiyan Ruslarca (Slaaviq) Hristiyanlaştırıldılar. Yupikçenin farklı diyalektlerinde Ortodoks metinleri bulunmaktadır.64.
Ortodoks hegemonyası 1885 yılında Kuskokwim Irmağı kıyısındaki Bethel'de Moravian misyonunun kurulması ile başlar. Üç yıl sonra Nelson Adasında Cizvit misyonu ile devam eder. Cizvit misyonu bir yıl sonra da Yukon Irmağının ağzında yer alan Akulurak'a taşınmıştır.65
Eskimo maskeleri içinde apayrı bir yeri olan Yupik maskeleri (Yupikçe dans maskeleri: kegginaquq <small>tekil</small> kegginaquk <small>ikil</small> kegginaqut <small>çoğul</small>, şaman maskeleri: nepcetaq <small>tekil</small> nepcetat <small>çoğul</small>, Aşağı Yukon şivesinde: avangcaq <small>tekil</small> avangcak <small>ikil</small> avangcat <small>çoğul</small>; Nunivak Çupikçesi agayu), geleneksel olarak uzun kış aylarında Eskimo köy odası (Yupikçe qasgiq Çupikçe qaygiq, Nunivak çupikçesi Kiiyar) içinde yapıla şamanistik tören nitelikli danslarda kullanılan maskelerdir ve Yupikler Alaska yerli sanatında da maskeleriyle öne çıkarlar. Maskelerde insan yüzü olarak yalnızca erkek kullanılır66. Tek ya da çift olabilirler. Boyu 3 inç olan yüz maskelerinden, ağırlığı 10 kiloya ulaşan yüz maskelerine kadar değişik boy ve ağırlıkta olabilirler ve bu ağır maskeleri birkaç kişi taşır6768. Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir69. Avın bereketli geçmesi için kullanılır70. Yupik maskeli danslarında yüz maskeleri (kegginaquq, nepcetaq) ile parmak maskeleri (tegumiaq, taruyamaarun) kullanılır. Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir71. Maskelerde labret, dövme, kar gözlüğü gibi aksesuarlar da kullanılır. Yupik maskeleri sürrealist değildir72. Mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur73. 19. tüzyılın sonlarında (1840 larda) Hristiyanlıkla temastan sonra maskeli danslar misyonerler tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak bastırılıp yasaklandı74. Bugün bu maskeli danslar Hristiyanlık öncesinde olduğu gibi şamanistik inancın ibadeti olarak değil, yalnızca folklorik gösteri biçimindedir. Hristiyan misyonerlerin mahalle baskıları sonucu gözden düşen Yupik maskelerinin son örnekleri tâcir ve kâşifler tarafından toplanmış ve kişi ya da müze koleksiyonlarına aktarılmıştır. En geniş Yupik maskeleri ve tören nesneleri koleksiyonu Smithsonian Enstitüsü'ndeki National Museum of Natural History müzesindedir75.
Tatlılar-Qecirniirutet
Orijinal kaynak: yupikler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Hiroko Ikuta (2010), Eskimo Language and Eskimo Song in Alaska: A Sociolinguistics of Deglobalisation in Endangered Language , Pragmatics, Vol 20, No 2, pp. 171-189 (2010) ↩
Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life , Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223 (tablo sayfası: 194) ↩
M. Travis (1993), Bilingual-bicultural education programs:1992-1993, Alaska Department of Education, Juneau: AK ↩
Elizabeth A. Hartley and Pam Johnson (1995), Toward a community-based transition to a Yup'ik first language (immersion) program with ESL component, The Bilingual Research journal, Summer/Fall 1995, Vol. 19., Nos. 3 & 4, pp. 571-585 ↩
GOOGLE Book : Ann Fienup-Riordan (1995), Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition , University of Oklahoma Press, 1995 pp. 389 ↩
The Yup'ik of Western Alaska (Source of Information: Fienup-Riordan, A. (1990). Eskimo essays. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. ) ↩
GOOGLE Book : Ann Fienup-Riordan (1995), Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition, University of Oklahoma Press, 1995 pp. 389 ↩
Ann Fienup-Riordan (2000), Hunting Tradition in a Changing World: Yup'ik Lives in Alaska Today ↩
James A. Fall and all. (1991), Walrus hunting at Togiak, Bristol Bay, Southwest Alaska , Tachnical Paper no. 212, Alaska Departmenr of Fish and Game, Division of Subsistence, Juneau, Alaska, October 1991 ↩
Angayuqaq Oscar Kawagley (1999), Alaska Native Education: History and Adaptation in the Millenium , Journal of American Indian Education, Volume 39 Number 1, Fall 1999, Special Issue 2 ↩
Yupiaq Education Revisited by Angayuqaq Oscar Kawagley, University of Alaska Fairbanks ↩
Discipline Practices Inerquutet and Alerquutet To Implement Into Yup'ik Schools by Theresa Arevgaq John, Anchorage, Alaska, 1998 ↩
Google Books: Agayuliyararput Kegginaqut, Kangiitllu / Our Way of Making Prayer Yup'ik Masks and the Stories They Tell, Transcribed and translated by Marie Meade, Edited by Ann FienupRiordan, 1996 ↩
http://www2.si.umich.edu/chico/yupik_backup/Yupik.html In collaboration with the National Museum of the American Indian, CHICO presents an on-line version of the Yup'ik Eskimo Mask Exhibit: Agayuliyararput (Our Way of Making Prayer) ↩
Phillpi Charette, Contemporary Art in the Yupik Tradition : About Yup'ik Masks: Cultural Beliefs Embodied Within Them ↩
http://arctic.synergiesprairies.ca/arctic/index.php/arctic/article/download/1129/1155 ↩
Lynn Ager Wallen (1999), The Milotte Mask Collection , Alaska State Museums Conceps, Second Reprint of Technical Paper Number 2, July 1999 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page