Denesulineler ya da Çipevyanlar veya Çipevyalar1 (Denesulinece Dënesųłiné ya da Dene Sų́łiné2, Denésoliné, Tlınçonca Tetsoǫt’ı̨, ), Kanada'nın Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut bölgelerinde yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. En yakın akrabaları birlikte Kuzey Atabaskları içinde Doğu Atabaskları (ya da Deneler) grubunu oluşturan Denetalar, Sahtular ve Tlınçonlardır. İki kabilesi Tlınçonların bir kabilesiyle birlikte Sarıbıçaklar adıyla birlik oluşturur. Bağımsız boylar (regional band) olarak örgütlenen Denesulineler, diğer Atabasklar gibi bu bağımsız boyların üstünde geleneksel olarak idari ve siyasi birlik oluşturmasalar da, günümüzde ortak hareket etme adına kabile konseyleri (tribal councils) olarak da yapılanma göstermektedirler. 1700'lerin sonunda ve 1800'lerin başında Denesulinelerin onda dokuzu çiçek hastalığı salgını ve kabile savaşları sonucunda yok olmuştur3. 2006 nüfus sayımına göre 11.130 kişilik etnik nüfustan 9.750 kadarı anadilini konuşabiliyor ve 7.490 kişi bu dili evde de konuşmaktadır4. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Denesulineler de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar.
Avrupalılarla ilk temas 18. yüzyılda sağlansa da özgün kültürlerini yakın zamana kadar koruyabilmiş olan Rengeyiği Denesulinelerinin doğu grubu olan Sayisi Dene halkının Kanada hükûmeti tarafından 1956'da ata topraklarından zorunlu tehcire tabi tutularak kent ortamında yerleştirilmeleri, şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü'nde İngilizce öğretim üyesi olarak çalışan Üstün Bilgen-Reinart ile kendisi de Sayisi Denesulinesi olan Ila Bussidor'un birlikte kaleme aldıkları Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene5 adlı kitabına da konu olmuş ve Sayisi Dene yerlilerinin tehcir sonrasında bağımsızlıklarını ve kimliklerini kaybetmeleri ve Kanada hükümetinin plansız programsız bir tarzda gerçekleştirmesi sonucu Sayisi Denelerin toplam nüfusunun üçte birinin tehcir şartlarında zayıf düşerek ölmelerine sebep olmuştur.
Çipevya < Çipevyan < Chipewyan adı İngilizcedeki en yaygın tarihi adlarıdır ve bu ad komşuları olan Krilerden Ova Krileri tarafından verilen Cīpwayān ᒌᐘᔮᐣ («sivri uçlu deri / pointed skin») adından gelir. Kuzey Atabaskları gibi Denesulineler de üst giyim gömleklerinin (tunic) ön ve arkasını kuyruk gibi V biçiminde sivri uçlu yaparlar ve Krice adları bu deri kesim tarzından kaynaklanır: cīpwāw ᒌᐚᐤ («sivri uçlu olmak / to be pointed») + wayān ᐘᔮᐣ («deri / skin, hide») Fakat bu ad, başka bir dil grubundan (Algonkin dillerinden) Kızılderili Ojibwa’ların ABD'deki en yaygın adları olan Chippewa (sıfat biçimi: Chippewan) adıyla karıştırılmaktadır. Günümüzde Denesulineler, kendileri ve dilleri için Chipewyan adını aşağılayıcı, küçültücü (derogatory) bulup hoş karşılamazlar ve Denesuline adını tercih ederler. AnaBritannica'da Çipevalar adı Ocibualar adına gönderme yapılırken, Denesulineler için Çipevyalar6 adı tercih edilmiştir.
Dene adı İngilizcede de kullanılan kendi öz adlarıdır ve dene («kişi, halk / person, people») sözüne dayanır7. Kuzeybatı Topraklarındaki resmi 11 dil arasında yer alan beş Atabask diline, Guçince (Gwich’in), Satuca (Sahtúot'ı̨nę, North Slavey), Denetaca (Dene Dháh, South Slavey), Tlınçonca (Tłı̨chǫ, Dogrib) ve Denesulinece (Dënesųłiné, Chipewyan), resmi olarak "Dene dilleri" denmektedir89.
Rengeyiği Denesulineleri ya da Rengeyiği yiyen Denesulineler (Denesulinece etthén heldélį Dené, İngilizce Caribou-Eater Dene, Caribou-Eater Chipewyan, Caribou Eater Chipewyan, Caribou-eaters, Ethen-eldeli Dene), Denesulinelerin en özgün grubudur ve adından da anlaşılacağı üzere, ana besinlerini ve geçimlerini çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus) alt türünden rengeyiğinin (etthén) erkeği (bedzichoh) dişisi (ts’údai) ve yavrusu (bedziʔaze) üzerine kurmuşlardır. Anasoylu ve anayerli olan bu grupta avlanma stratejisi olarak local bandlar bilateral geniş aile biçiminde regional band oluşturur. Günümüzde daha çok Saskatchewan ile Manitoba eyaletlerinde, daha az olarak da Kuzeybatı Toprakları ile Nunavut'ta yaşarlar. Kanada'da çorak rengeyiğinin dört ayrı sürüsü (Bluenose, Bathurst, Beverly, Kaminuriak herds) vardır ve Saskatchewan'dakiler Beverly sürüsünü, Kuzeybatı toprakları, Manitoba ve Nunavut'takiler ise Kaminuriak sürüsünü avlarlar11. Diğer iki sürü (Bluenose, Bathurst herds) ise Sahtular gibi kuzeybatıdaki Deneler tarafından avlanır. Sarıbıçaklar Bathurst popülasyonunu avlar12.
| grup | kabile | sürü | yer |
| Western Caribou Eaters | Fond Du Lac Band (Ganikwen) | Beverly | Saskatchewan |
| Western Caribou Eaters | Black Lake Band (Yodai) | Beverly | Saskatchewan |
| Western Caribou Eaters | Stony Rapids Band (Deschaghe) | Saskatchewan | |
| Western Caribou Eaters | Hatchet Lake Band (Nunarna) | Beverly & Western Qamanirjuaq Herd | Saskatchewan |
| Eastern Caribou Eaters | Lac du Brochet (Otelnadi) | Western Qamanirjuaq Herd | Manitoba |
| Eastern Caribou Eaters | Duck Lake Sayisi Dene | Central Qamanirjuaq Herd | Manitoba |
| Eastern Caribou Eaters | North River Sayisi Dene | Eastern Qamanirjuaq Herd | Manitoba |
Tayga-tundra ekotonu sınırında yaşayan ve özgün bir kültür geliştiren Rengeyiği Denesulineleri ile Avrupalılar arasındaki ilk temas 18. yüzyılda olmuştur13. Rengeyiği Denesulinelerini avcılık becerileri ve buna bağlı gelişen sosyal yapılanması Batılılarla temastan fazla etkilenmemiş ve son zamanlara kadar değişmeden kalmıştır14. Rengeyiklerin yıllık göçleri bazen düzensiz olur ve sürüler Kızılderili topraklarına uğramaz, o zaman da alternatif besin kaynaklarına yönelirler15.
Rengeyiği Denesulineleri Nunavut'taki Rengeyiği İnuitleri ile aynı geçimi sürdürseler de onlar kadar fazla kuzeye çıkmaz ve Hudson Körfezi'ne yanaşmazlardı.
Avrupalılarla ilk temas 18. yüzyılda sağlansa da özgün kültürlerini yakın zamana kadar koruyabilmiş olan Rengeyiği Denesulinelerinin doğu grubu olan Sayisi Dene halkının Kanada hükûmeti tarafından 1956'da ata topraklarından zorunlu tehcire tabi tutularak kent ortamında yerleştirilmeleri, şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü'nde İngilizce öğretim üyesi olarak çalışan Üstün Bilgen-Reinart ile kendisi de Fort Churchill Sayisi Dene Band'ının eski kadın şefi olan ve tehcirden bir sene önce 1955 yılında doğan Ila Bussidor'un birlikte kaleme aldıkları Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene16 adlı kitabına da konu olmuştur. Sayisi Dene yerlilerinin tehcir sonrasında bağımsızlıklarını ve kimliklerini kaybetmeleri ve Kanada hükümetinin plansız programsız bir tarzda gerçekleştirmesi sonucu toplam nüfuslarının üçte birinin tehcir şartlarında zayıf düşerek ölmeleriyle sonuçlanmıştır.
Günümüzde Manitoba'da Rengeyiği Denesulinelerinin iki kolu bulunur: Sayisi Dene (Tadoule Lake) ile Hoteladi (Northlands Band at Lac Brochet)17.
Günümüzde Saskatchewan eyaletindeki Denesulinelerin sekiz bandı bulunur ve bu bandlar her biri dörder banddan oluşan iki ana gruba ayrılırlar. Kuzey Saskatchewan Denesulineleri (Northern Dene of Saskatchewan ya da Dene of Athabasca Region) adını alan ve Fond Du Lac Band, Black Lake Band, Stony Rapids Band ile Hatchet Lake Band'larından oluşan ana grup Rengeyiği Denesulineleri olarak adlandırılır.
Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Denesulineler de günümüzde çoğu First Nation resmi adıyla anılan bağımsız boylar olarak gruplanırlar ve bu grupların hepsi Kanada devleti tarafından hiçbir zaman tek ad altında yasal olarak tanınmaz, her biri ayrı ayrı tanınır ve muhatap alınır. Hakların edinimi için birlikte hareket etme adına tribal council adı verilen bir üst yapılanma gösterseler de bu yapılar siyasi ya da idari yapılar değildir ve her regional band özerk yapıya sahiptir. Bazı konseylerde farklı dilleri konuşan Kızılderili gruplar da bulunabilmektedir. Örnek olarak, Athabasca Tribal Council yapılanmasına dahil beş bağımsız gruptan dördü Denesuline iken biri (Mikisew Cree First Nation) Algonkin dillerini konuşan Krilerdir.
Alberta:
Manitoba:
Kuzeybatı Toprakları:
Saskatchewan:
Denesulineler Saskatchewan eyaletindeki beş Kızılderili (Saskatchewan Kızılderilileri) halkından birisi olup kuzeyde35 yer alırlar ve bu eyaletteki tek Atabask grubudur36. Eyaletteki bütün Kızılderililerle birlikte haklarını aramak üzere Federation of Saskatchewan Indian Nations adlı federasyona dahil olmuşlardır. Bu eyalette günümüzde daha çok Dene adı tercih edilse de Denesuline adı da kullanılır37.
Her biri dörder kabileden (band) oluşan iki bölgesel grup olarak sınıflandırılır:38
Bu sekiz kabilenin (band) yedisi Kızılderili rezervinde yaşarken birisi (Stony Rapids) için rezerv kurulmamıştır. Dil olarak Denesulinecenin iki ana lehçesi de görülür. Yedi kabilenin hepsi T lehçesi (“t” dialect) konuşurken, yalnızca birisi (Fond Du Lac) Kuzeybatı Toprakları'ndaki Snowdrift Deneleri gibi K lehçesi (“k” dialect) konuşur. Geniş araziye yayıldıklarından bu iki bölgesel grubun (Kuzey ve Kuzeybatı) lehçelerinde telaffuz ve kelime tanımında farklılıklar olabiliyor41.
Saskatchewan Denesuline kabileleri farklı zamanlarda Beyazların hükûmetiyle numaralı antlaşmalardan ikisine imza atmışlardır: 1899 yılında imzalanan Treaty 8 (Fond du Lac, Black Lake, Clearwater River) ile 1906 yılında imzalanan Treaty 10 (Hatchet Lake, Buffalo River, English River, Birch Narrows).
Saskatchewan Denesulinelerinin en önemli av hayvanı çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus) alt türünden rengeyiğidir ve bunu Batı Kanada sığını (Alces alces andersoni) alt türünden sığın izler. Rengeyiği yalnızca en büyük ekonomik kaynak değildir, aynı zamanda Denesulineler için sosyal örgütlenme, bölgecilik ve yaşam biçimi açısından da önemlidir. Diğer büyük memeli hayvan ise eskiden bölgede bolca bulunan, bugünse kalmayan orman bizonu (Bison bison athabascae) alt türünden Amerika bizonudur. Kürk hayvanları arasında kunduz, misk sıçanı, sincap, sansar, Amerika vizonu, gelincik, tilki, tavşan ve Kuzey Amerika su samuru çok sık bulunurken, boz kurt, Kanada vaşağı, Kutup porsuğu ve ayı günümüzde nadiren görülür. Günümüzde geleneksel çay dansı (tea dance) hâlâ sosyal toplantıların bir parçasıdır ve bir günlük uygulanır. Rengeyiği derisinden yapılan davullar günümüzde de popülerdir42.
Orijinal kaynak: denesulineler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
AnaBritannica (1987, cilt: 6, sayfa: 559, madde: Çipevyalar) ↩
http://www.firstvoices.com/en/Dene/words (The language of the Dene Sųłiné or Dene Yatié is spoken by the people of Łue Chok Tué) ↩
Statistics Canada, 2006 Census Profile of Federal Electoral Districts (2003 Representation Order): Language, Mobility and Migration and Immigration and Citizenship Ottawa, 2007, pp. 2, 6,
AnaBritannica (1987, cilt: 6, sayfa:559, madde: Dakotalar) ↩
http://www.firstvoices.com/en/Dene/words (The language of the Dene Sųłiné or Dene Yatié is spoken by the people of Łue Chok Tué) ↩
Official Languages of the Northwest Territories («<font color="grey">The Dene languages spoken in the majority of the NWT are part of the Athapaskan family. Included in this group are Chipewyan, Tłı̨chǫ (Dogrib), Gwich’in, North Slavey and South Slavey</font>») ↩
Bryan Gordon (2003), Rangifer and man: An ancient relationship , Rangifer, Special Issue No. 14: 15-28 ↩
Virginia Phyllis Petch (1998), Relocation and loss of homeland, the story of the Sayisi Dene of Northern Manitoba . A Thesis presented to the University of Manitoba in partial fulfillment of the requirements of a Doctor of Philosophy in Anthropology, The University of Manitoba, Winnipeg, Manitoba, June, 1998 ↩
James G.E. Smith (1976), Local band organization of the Caribou Eater Chipewyan, Arctic Anthropology 13(1): 12-24 ↩
Henry S. Sharp (1977), The Caribou-Eater Chipewyan: bilaterality, strategies of caribou hunting, and the fur trade, Arctic Anthropology 14 (2): 35-40 ↩
James G.E. Smith (1978), Economic uncertainity in an "original affluent society": Caribou and Caribou Eater Chipewyan adaptive strategies, Arctic Anthropology 15(l):68-88 ↩
Lisa Corinne Bobbie (2012), Dene Involvement in the Fort Churchill Fur Trade Market Economy – A World Systems Theory Application, A Thesis submitted to the Faculty of Graduate Studies of The University of Manitoba In partial fulfillment of the requirements of the degree of MASTER OF ARTS, Department of Anthropology, University of Manitoba, Winnipeg ↩
[source: Indian and Northern Affairs Canada (INAC): Registered Population as of April, 2011] ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page