velociraptor ne demek?

Velociraptor (Latince: "hızlı gaspçı"),¹ Dromaeosauridae familyasından, geç Kretase döneminde (Kampaniyen-Maastrihtiyen; 75 ila 71 myö) Asya'da yaşamış, kuş benzeri, tüylü teropod dinozor cinsi.² Geçmişte birçok tür atanmış olmasına rağmen, şu anda iki tür tanınmaktadır. Tip türü V. mongoliensis'in fosilleri Moğolistan'da bulunmuştur. İkinci bir tür olan V. osmolskae, 2008 yılında Çin'in İç Moğolistan bölgesinden alınan kafatası materyali ile tanımlandı.

Velociraptor (genellikle "raptor" olarak kısaltılır), Jurassic Park sinema filmlerindeki önemli rolü nedeniyle genel halk tarafından en çok bilinen dinozor cinslerinden biridir. Ancak gerçek hayatta Velociraptor kabaca bir hindi büyüklüğündeydi ve filmlerde görülen (yakın akrabası Deinonychus cinsinin üyelerine dayanan) yaklaşık 2 m yüksekluğinde ve 80 kg'lık sürüngenden çok küçüktü. Bugün Velociraptor, paleontologlar tarafından iyi bilinmektedir, bir düzineden fazla tanımlanmış fosil iskeleti ile herhangi bir dromaeosauridden daha fazla bulunmuştur.

Kökenbilim

Bu dinozorun cins adı olan Velociraptor, Latince velox (hızlı) ve raptor (hırsız) sözcüklerinden oluşmuş bir ad tamlamasıdır. Tür adı olan mongoliensis ise Moğolistanlı demektir. Keşif bölgesine izafeten verilmiştir.³

Keşif

1920'lerin başından itibaren Moğolistan üzerine paleontolojik keşif seferleri yapılmaya başlanmıştır. O dönemlerde Moğolistan'ın yaban arazileri dünyanın uzak köşelerinden sayılmaktadır ve güçlü atlar ve belki ilkel otomobiller hariç bölgeye ulaşmak mümkün olmamaktadır. 1920'lerle Amerikan Doğa Tarihi Müzesi içinde yer alan bilim insanları bu uzak bölgelere bilimsel keşif seferleri düzenlemeye başlamışlardır. Protoceratops ve Oviraptor gibi ünlü dinozor cinsleri R. C. Andrews tarafından bu bölgede bulunmuştur. Velociraptor da yine bu gruptan bir bilim insanı olan Peter Kaisen tarafından bulunmuştur. İlgili buluntu bir kafatası ve birinci ayak parmağı pençesidir ve bu numune H. F. Osborn tarafından 1924 yılında bilimsel bir makalede Velociraptor olarak adlandırılmıştır.⁴

Fiziksel özellikleri

Dromaeosauridae familyasına bağlı bu dinozorun yaklaşık olarak 2-2.5 metre uzunluğunda ve 20⁵⁶ ila 25 kg vücut ağırlığında olduğu sanılmaktadır.⁷ Özellikle teropodların kafatası uzunluğu ve vücut ağırlığı denkleştirmesi yöntemine göre 7 kg civarında ağırlık değerleri de önerilmiştir.⁸ Velociraptor'un kafatası uzun, dar ve hafiftir, ayrıca ağız ve burun yapısı kafatasının yüzde 60'ına denk gelmektedir. Premaksilla yüksekliğine görece daha uzun bir yapıda olup maksilla ile burun yapısı arasına sıkışmıştır. Maksilla yaklaşık olarak üçgensi bir yapıdadır ve maksillanın burun çıkıntısı, elmacık kemiği çıkıntısından kısadır. Velociraptor'un alt çene kemiği çok sığ yapıda olup kalınlığı uzunluğunun yüzde 13'ü oranındadır. Alt çenesi boyunca birbirine her iki diş dizisi kemiği (dentary) de yakın şekilde koşut olarak konumlanmıştır.⁹

Paleoekoloji

Velociraptor bugünkü Moğolistan civarında yer alan topraklarda Geç Kretase döneminde yaşamıştır. Bu cinsin yaşam alanının fosillerin yer aldığı çökeller üzerine yapılan stratigrafik incelemeler sonucu ilk olarak delta ortamına sahip bir alan olduğu öne sürülürken, akabinde özellikle son 30 yıl içinde yapılan çalışmalarla bölgenin rüzgar kumullarından oluşan bir paleoçevreye sahip olduğu anlaşılmıştır. Velociraptor daha başka dinozorlarla bu habitatı paylaşmaktadır, bunlar arasında Protoceratops, Oviraptor gibi ikonik dinozorlar da vardır. Özellikle Protoceratops ile aralarında av-avcı ilişkisi olduğu net fosil kanıtlarla ileri sürülebilmektedir.¹⁰

Protoceratops ile Velociraptor arasındaki ekolojik mücadele için ilgili fosil kanıtlar, 1971'de Güney Moğolistan'da Orta Campanian katmanında bulunmuştur ve 1974 yılında Barsbold tarafından fosilleşen iki numune de tanımlanmıştır. Protoceratops'un yüzü ve fırfırı erozyonla silinmiştir – bölge o gün de rüzgarlı bir çöl ortamıdır – ve ayrıca kafatası ve vücudu sağa dönükken, kuyruğu keskin şekilde sola kıvrıktır. Protoceratops sinik bir halde durmaktadır, Velociraptor da yatay şekilde değil açılı şekilde uzanmaktadır. Kafatası aşağı doğru konumlanırken, alt çenesi neredeyse boynuna kadar uzanmaktadır. Ayrıca Velociraptor'un boynu ciddi şekilde s şekli almıştır. Bu iki canlının kavgasının nasıl olduğu ve hangi şartlarda fosilleştikleri hakkında ciddi senaryolar ortaya konmuştur. Bu iki canlının birlikte suya düştüğü ve son mücadelelerini su altında verdiği iddiası dillendirilse de rüzgar çökelleri bu senaryoyu boşa çıkarmaktadır. En olası açıklama da Velociraptor'un pençe darbeleriyle Protoceratops'u öldürdüğü, ama yine Protoceratops tarafından ısırılarak ve onun ağırlığı altında kalarak tuzaklandığı düşünülmektedir. Bunun ardından bir kum fırtınası nedeniyle iki canlının bedenlerinin gömüldüğü anlaşılmaktadır.¹¹

Paleobiyoloji

Beslenme ve Davranış

Velociraptor'un gelişmiş bir avcı dinozor olduğu düşünülmektedir. Kafatası yapısı incelendiğinde (koku soğancığı) ve gelişmiş burun deliklerine bakıldığında bu kanıtlar görülebilmektedir. Bunun yanında uzun ve kaslı bacakları da 38 km/s'lik bir hıza ulaşabileceğini göstermektedir. Yine keskin pençeleri ve tırtıklı dişlerle kaplı çenesi ile potansiyel bir avcı görünümü sergilemektedir. Ayrıca Velociraptor'un popüler kültürde de çok fazla karşılığı olmuştur, Jurassic Park serisinde önemli ölçüde beyaz perdeye aktarılan bu canlı ciddi şekilde yanlış olarak tasvir edilmiştir. Özellikle yanlış şekilde sürü halinde avlanan, büyük vücutlu ve çok zeki canlılar olarak sinemada gösterilmelerine rağmen bu canlının sadece 25 kg çektiği, yalnız avlandığı ve ortalama bir kuş kadar zeki olduğu düşünülmektedir. Bunun yanında beslenmeleriyle farklı teoriler mevcuttur, skleral halkaya sahip gözleri gece avcısı olabileceği yönünde bir kanıt olarak değerlendirilir, ayrıca akraba bir cins olan Deinonychus'un dişleri üzerinde yapılan kimyasal incelemelere göre yaşa göre ilgili canlının diyeti değişmektedir, bu durum grup halinde olan değil yalnız avlanan canlılarda görülmektedir. Bu araştırma Velociraptor'un da benzer bir durumu olabileceği yönünde ihtimaller sunmaktadır.¹²

Evrim

Modern bilimin ışığında kuşların dinozorların devamı olduğu büyük oranda kabul edilmiştir. Bilhassa önemli anatomik benzerlikler üzerinden kuşlarla Velociraptor gibi teropod dinozorların arasındaki bağlantı kurulabilir. Oynar ayak bilekleri, döner el bilekleri, lades kemiği ve tüyleridir. Özellikle kol kemiklerinde modern kuşlardakine benzer tüy kökü çıkıntıları bulunmuştur. Velociraptorlardaki tüylerin uçmaya değil; cinsel seçilime, yumurtaları sıcak tutmaya ve koşarken manevra yapmaya yaradığı düşünülmektedir.¹³ Habitatındaki en yaygın avcı dinozor olduğu düşünülmektedir ve 2008 yılında bu cinse ait yeni bir tür daha tanımlanmıştır (V. osmolskae).¹⁴