salarlar ne demek?

Salarlar ya da Salırlar¹ (Salarca: Salarlar, Salırlar; Çince: 撒拉尔 Pinyin: Sālāěr), Günümüzde Çin'in resmî olarak tanınmış 56 etnik grubundan bir Türk halkıdır. Tarih boyunca Salar, Salır, Salgur, Salur boyu adları verilmiştir. Türkmenistan'daki araştırmacılar Salarları Sincan Uygur Özerk Bölgesindeki Türkmenler ile birlikte Çin Türkmenleri adı altında ele alırlar.²

Sarı Irmak (Çince: 黃河, Huáng Hé) yakınlarında yaşarlar. Başlıca geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Salarlar kendilerine Salır, dillerine de Salırca derler.

Nüfus

2000 yılı nüfus sayımında 104.503 Salar kaydedilmiştir. Nüfusun çoğunluğu Çinghay eyaletinde Şunhua Salar Özerk İlçesi ve Hualung Hui Özerk İlçesi, Gansu eyaletinde Jishishan Bao'an Dongxiang ve Salar Özerk İlçesi³, Şincan Uygur Özerk Bölgesinde ve İli Kazak Özerk İli gibi bölgelerde yaşamaktadır. Salarca'nın bir batı lehçesi de Kazakistan sınırı yakınlarındaki Gulca yöresinde tahminen 2000 kişi tarafından konuşulur.⁴

Diller

Nüfusun yaklaşık üçte biri Türkmence'ye yakın bir Türk dili olan Salarca'yı, bir kısmı ise Tibet dilini ve hemen hemen hepsi devlet dili olan Çince'yi konuşur. Salarca'nın iki lehçesi mevcut olup biri Tibet dili ve Çinceden etkilenmiş, diğeri Uygurca ve Kazakça'dan etkilenmiştir. Önceleri Salar alfabesi (撒拉文 Sālā wén)⁵ kullanılmaktaydı. Salarlar günümüzde latin alfabesini kullanma isteği içerisindedirler.

Örnekler:

Sen yaxşimi?; Sen nasılsın?

Men yaxşidir.; Ben iyiyim.

Tarihçe

Kâşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati't-Türk'te; "*.... beşincisi: "صاَلغُر Salgur"lardır. Belgeleri şudur: *"⁶ şeklinde tanımladığı Salarlar, Oğuzların Salgur boyundandır. Yuan Hanedanı zamanında 14. ve 15. yüzyılda Semerkand ve Turfan'dan göç etmişlerdir. İlk olarak Moğol hükümdarı Cengiz Han, 13. yüzyılda Karaman Han'ı esir alıp Salur boyundan oluşan bir grup orduyla doğuya göndermiştir.⁷ Bu tarihlerde ilk kez Salurlar Xunhua'yı merkeze alarak Qinghai'a yerleşti. Daha sonra Akkoyunlular ve Karakoyunlular ile yaşadıkları olumsuzluklardan ötürü bir grup Salur daha Xunhua'ya göç etti.⁸ Xunhua'ya yerleşen bu Oğuzlar'ın Tibetliler, Han ulusu ve Huiler ile karışarak günümüze kadar geldikleri düşünülmektedir.

1781'de Salarlar Qing Hanedanı'na karşı isyan etmiş ve Salar nüfusun %40 katledilmiştir. Çağdaş Türkmenlerin kökeni Salır⁹ boyu Türkmenistan, Özbekistan, Afganistan, Irak ve İran'da, ve aynı kökden olan Çin'deki Salar uyruğu Salur boyundan gelmektedir¹⁰. Salarca başlıca Tsinghai (Qinghai) eyaletinde konuşulur, 1928 yılına kadar bir kesime Tibet'te Amdo denilirdi.¹¹

Salarlar, 1958 yılında Tibetlilere katılarak Komünist rejime karşı Şunhua Vakası olarak bilinen başkaldırıyı düzenledi. Kanaihua Rinpoche'nin serbest bırakılmasına yönelik protestolar, silahlı eylemlere dönüştü. Salar şefi Han Yinu ve imam Han Yisifu'nun önderliğinde tüm etnik gruplardan 4.000'den fazla kişi ilçe merkezini kuşatıp dükkanları yağmalayarak şiddet eylemlerinde bulundu. Tan vaktinde 26 Nisan 1958'de Halk Kurtuluş Ordusu bölgeye girdi. Halk Kurtuluş Ordusu'na isyancıların yok edilmesi emredilmişti. Rejim silahsız protestoculara ateş açtı. Toplamda 719 kişi öldü. Öldürülenlerin çoğu Kanaihua Rinpoche'nin serbest bırakılmasını isteyen silahsız protestocuydu. Han Yinu ve İmam Han Yisifu'nun silahlı adamları geceleyin kaçmıştı. Ölenlerin yalnızca 17'si isyancılar tarafından öldürülmüştü. Olaydan sonra 1.581 Salar, 537 Tibetli, 38 Han ve 343 Hui olmak üzere 2.499 kişi tutuklandı. Olayın sonraki yıllardaki azınlık politikaları üzerinde etkisi oldu. Olayı öğrenen Kanaihua Rinpoche intihar etti. İntihardan sonra isyanı organize etmekle suçlandı ama nasıl yaptığı hiç açıklanamadı.¹²

Kültür

Salarlar tipik giyimleri bölgedeki müslüman diğer insanlara çok benzer. Erkekler çoğunlukla sakallı ve beyaz gömlekli ve beyaz veya kara takkeler giyerler. Genç bekar kızlar parlak renkli Çin giysileri ile giyinirler. Evlenmiş kadınlar beyaz veya siyah renkli olan geleneksel giysilerini giyerler.

Salarlar, müzikal bir alet olan Kouxuan çalarlar. Kouxuan bir gümüş veya bakır telli olup ve tek kadınlar tarafından çalınır.

Din

Salarlar İslâm dinine çok sadıktırlar ve her köyde bir camileri bulunur. 1750 yılında Salarların büyük çoğunluğu İslâm dinini benimsemiştir. 1980'li yıllarda 80'den fazla camileri vardı. Tibetlilerle çok yakın ve beraber yaşadıkları halde Budizm dinine çok şiddetli karşı gelmişler ve baskılara rağmen budist olmamışlardır.

Salırlar kendi yerleşimlerinde karışık halde değilse de büyük şehirlerde Döngen olarak bilinen müslüman Çinliler’le bir arada yaşarlar. İslâmî eğitim Sanlanbahai ilçesine bağlı Gaizi/Jiezi köyünde Gaizi Mişit adı verilen bir medresede yapılır.¹³

Nakşibendi tarikatının iki önemli kolundan biri olan Aktağlık (Afakiyye) Qinghai ve Gansu'da yaşayan Salarlar ve Huiler'in çok önemli katkıları olmuştur.¹⁴

Notlar

Kaynakça

Dwyer, Arienne, Salar, A Study in Inner Asian Language Contact Processes, Part I: Phonology, Wiesbaden 2007, ISBN 978-3-447-04091-4
Lin, Lianyun 林莲云: Han Sala, Sala Han cihui 汉撒拉、撒拉汉词汇 (Chinesisch-Salar, Salar-Chinesischer Wortschatz). 四川民族出版社 Sichuan minzu chubanshe (Nationalitätenverlag Sichuan). 成都 Chengdu 1992.
Salazu de wenhua xingtai 撒拉族的文化形态 (Die kulturelle Formation der Salar). In: Hao, Sumin 郝苏民 u. Wenhua 文化 u. He, Weiguang 贺卫光 [Hg.], 甘青特有民族文化形态研究 Gan Qing teyou minzu wenhua xingtai yanjiu (Forschungen zur kulturellen Formation der Nationalitäten, die nur in Gansu und Qinghai leben). 民族出版社 Minzu chubanshe (Nationalitätenverlag). 北京 Beijing 1999/2000. ISBN 7-105-03420-3. S. 103-179.
Tenišev, E.R: Stroj salarskogo âzyka. Moskau, Nauka 1976.
Dwyer, Arienne M. 1998. The Turkic strata of Salar: An Oghuz in Chaghatay clothes? Turkic Languages 2, 4983.
2003 Çin İstatistik yıllık kitabı
Uygur Karızlarına Yolculuk; Dursun Özden, Kaynak Yayınları, 2005, İstanbul
Turfan Karız Cenneti, Dursun Özden, Yoleri Yayınları, 2010, İstanbul

Dış bağlantılar

Orijinal kaynak: salarlar. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Teres, Ersin (2012). Salır Türklerinin kaynakları ve Salır Türkçesi üzerine araştırmalar. Türkiyat Mecmuası, cilt 22, Güz 2012, sayı 2, sayfa: 103-126 ↩
Marat Durduyev (yazan), S. Gömeç (çeviren). Çin Türkmenleri . Aşkabat, 1992 ↩
↩
bakınız the Salïr tribe; Clark 1998: 811, 1718 ↩
Çin'deki müslüman çocuklarına Kur'an'ı okutmak için yaratılmış Arap alfabe sistemi (小儿经/小兒經 Xiǎo'érjīng)'nin Salarcası ↩
Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 56. ↩
↩
↩
(bakınız the Salïr tribe; Clark 1998: 811, 1718) ↩
Houtsma, M. Th. "E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936". Brill Publishers, 1987. pp. 119 , 120 ↩
Lars Johanson, Discoveries on the Turkic Linguistic Map, Svenska Forskningsinstitutet i Istanbul, Stockholm 2001 ↩
↩
↩
Encyclopedia Iranica ↩