karbonifer ne demek?

Karbonifer, Paleozoyik zamanın beşinci alt bölümü olarak Karbonifer kayaç sistemlerinin oluştuğu jeolojik zaman dilimidir. Günümüzden 358.9 ± 0.4 milyon yıl önce başlayıp 298.9 ± 0.15 milyon yıl önce sona erdiği kabul edilir.¹

Sözcük olarak Karbonifer, “karbonlu”, “karbon içeren” anlamına gelir, günümüz dünyasındaki kömür yataklarının büyük bölümünün Karbonifer Dönem’de oluşmuş olması nedeniyle döneme bu ad uygun görülmüş ve kullanıla gelinmiştir.²

Deniz seviyelerinin art arda yükselip alçalması, bu kömür yataklarının oluşumuna yol açmıştır. Deniz seviyelerinin yükselmesiyle sığ denizler oluşmuş, bu denizlerde sığlıklara uyumlu türler çeşitlenmiş ve yaygınlaşmıştır. Ardından deniz seviyesinin düşmesiyle bu sığ denizler bataklıklar haline gelmiştir. Bu bölgelerde sığ deniz canlıları yok olurken bataklık ormanları ve bu ortama özgü bir flora yaygınlaşmıştır. Ardından yine deniz seviyesinin yükselmesiyle bataklık ormanları sular altında kalarak, oksijensiz bir ortamda ve zamanla üzerlerini örten tortulların basıncıyla bugünkü kömür yataklarını oluşturmuştur.

Zonguldak kömür havzalarında da Karbonifer Dönem’e tarihlenen bitki fosilleri bulunmuştur.

Yeryüzü ve iklim

Bir önceki dönem olan Devoniyen Dönemin iki kıtasından Gondvana’nın ekvator bölgesine doğru hareket ederek diğer kıta Lavrasya’ya çarpmasıyla tek dev kıta Pangea ortaya çıkmıştır. Bugünkü Sibirya’yı oluşturan kara kütlesi de Lavrasya’ya yaklaşarak aralarında yer alan Ural jeosenklinalini sıkıştırmış, yükselmesine neden olmuştur. Bu süreç sonunda bugünkü Ural dağları oluşmuştur.

Dönemin başında iklim oldukça nemli ve tropikti. Karbonifer döneme ait ağaç fosillerinde yaş halkalarının belirgin olmaması, mevsimsel farklılıkların olmadığını düşündürüyor. Dönemin ikinci yarısında Pangea tek bir kara parçası halinde birleştikçe, iklim kuraklaştı ve genişleyen kutup buzullarıyla birlikte bir soğuma eğilimi başladı. Gondvana'nın güneyinde milyonlarca yıl boyunca süren buzul çağı tüm yeryüzünü etkiledi ve buzul tabakalarındaki değişimler, deniz seviyesinde sürekli bir salınıma neden oldu.

Deniz yaşamı

Bir önceki Devoniyen Dönemde yaşanan kitlesel yok oluş deniz yaşamını oldukça olumsuz etkilemişti. Özellikle mercanların ağırlıklı tür olduğu resifler ortadan kalkmıştı.

Kıta hareketlerinin yoğunluğu, kıtaların yükselmesiyle hızlanan erozyon sonucu deltaların genişlemesi, güney kutup bölgesindeki buzlanmadaki değişmeler deniz yaşamını bu dönemde de olumsuz etkilemiştir.

Yosun hayvancıkları ve dallı bacaklılar Devoniyen yok oluşundan sonra en çabuk kendine gelen gruplardı.

Kara yaşamı

Bu dönemde yeni bir bitki grubu ortaya çıkmaz fakat önceki dönem bitkilerinin daha evrimleşmiş, çeşitli ve oldukça büyük biçimleri bitki örtüsüne hakim olur.

Kömür yataklarından elde edilen fosiller bataklık ormanlarının en yaygın türünün kibrit otları (likofitler) olduğunu gösteriyor. Kömür yataklarının %70'inin kibrit otlarınca oluşturulduğu tahmin ediliyor. Uzunluğu 40 metreyi bulan Lepidodendron'a ve 20-30 metre boylarındaki Sigillaria'ya her ne kadar "ot" denemezse de bunlar Karbonifer boyunca kibrit otlarının en yaygın biçimleriydi. Dev boyutlara ulaşan bu ağaçsı kibrit otları, yine de günümüz ağaçlarına göre daha az odunsu bir yapıdaydı. Kibrit otları gibi atkuyrukları da (Sifenofitler) gelişimlerinin zirvesine Karbonifer’de ulaştı. Calamites, atkuyruklarının en büyük cinsiydi. Spenophyllum gibi çalımsı ya da sarmaşık benzeri biçimlere sahip at kuyrukları da vardı. At kuyruklarının günümüze ulaşabilen tek cinsi ise otsu bir bitki olan atkuyruğudur (Equisetum).

Karbonifer'in yoğun ve gür bitki örtüsü, bir yandan atmosferdeki karbondioksitin büyük bir bölümünü çekerken bir yandan da büyük ölçüde oksijeni atmosfere salıyordu. Zaten böcek yaşamı için oldukça uygun bir ortam olan Karbonifer ormanlarına bir de yüksek oksijen seviyesi eklenince böceklerin yaygınlaşması ve çeşitlenmesi için çok uygun bir ortam yaratıyordu. Bu dönemde böcekler kadar diğer eklembacaklılar da oldukça yaygındı. Akrepler, örümcekler ve kırkayaklar böceklerle birlikte ekosistemin önemli parçaları haline geldi.

Karbonifer, omurgalıların karaya tam anlamıyla ayak basıp çeşitlendiği dönemdir. Bundan sonraki dönemlerde baskın olacak pek çok yeni omurgalı grubu ilk kez bu dönemde ortaya çıkar – daha sonra kuşlara ve memelilere de yol açacak olan erken sürüngenler ile ikiyaşamlılar. Bu dönem canlılarının yaşamı, bitkiler olsun, hayvanlar olsun, suya sıkı sıkıya bağımlıydı. Permiyen'e doğru kıtaların iyice yükselmesi, suların kıyılardan çekilmesine ve artan kuraklıkla bataklıkların azalmasına neden oldu. Bu koşullar dönem canlılarını oldukça etkiledi. Bataklık ormanlarının en önemli grubu olan kibrit otları, kuraklıkla birlikte yerini eğrelti ve at kuyruklarına bırakırken, dönemin sonlarına doğru, büyük böcekler ve ikiyaşamlılar azaldı. Kozalaklılar ve diğer gelişmiş açık tohumlularla kuraklığa zaten uyum sağlamış olan sürüngenler Permiyen’de çok daha baskın hale geldi. Dönemin sonunda, yaşam canlılar için zorlaşmışsa da Karbonifer, bir kitlesel yok oluşla sonlanmaz.