gambiya ne demek?

Gambiya (), resmî adı ile Gambiya Cumhuriyeti, Batı Afrika'da bir ülkedir. Yüzölçümü bakımından Afrika anakarasının en küçük ülkesidir.¹ İsmini aldığı Gambiya Nehri'nin her iki kıyısı boyunca kurulmuş olan ülke Atlas Okyanusu kıyısı hariç, tamamen Senegal ile çevrilmiştir. Yüzölçümü 10.689 km² ve nüfusu 2013 verilerine göre 1.857.181 kişidir. Başkenti Atlas Okyanusu kıyısında bir ada üzerine kurulu olan Banjul'dur.² En büyük şehirleri ise Serekunda ve Brikama'dır.³

Gambiya'yı ilk sömürgeleştiren Portekizlilerdir. Bu dönemde ülke A Gâmbia ismiyle biliniyordu. Portekizlilerin Gambiya Nehri üzerinde sömürge kurmalarının en önemli sebebi köle ticaretiydi. Bu anlamda Gambiya diğer Batı Afrika ülkeleriyle aynı tarihsel kökenlere sahiptir. 1765'te bölge Britanya İmparatorluğu'nun kontrolüne girerek Gambiya Kolonisi ve Protektorası adını aldı.⁴ 1965'te Dawda Jawara önderliğinde bağımsızlığını kazanan Gambiya, Yahya Jammeh'in iktidarı ele geçirdiği 1994 darbesine dek Jawara tarafından yönetildi. 2016 seçimlerinde Jammeh'i yenen Adama Barrow 2017'de Gambiya'nın üçüncü başkanı oldu.⁵ Jammeh başta seçim sonuçlarını kabul etti, ancak sonra yaşanan usulsüzlükler nedeniyle sonuçları tanımayacağını söyledi.⁶ Bu durum ülkede anayasal bir krize yol açtı. Batı Afrika Ülkeleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) ülkeleri Gambiya'ya askeri müdahalede bulunarak Jammeh'i görevden ayrılmaya zorladı. 21 Ocak'ta Jammeh ülkeyi terk etti.⁷⁸⁹

Gambiya ekonomisi tarım, balıkçılık ve turizme dayanır. 2015'te nüfusun %48,6'sı yoksulluk içinde yaşamaktaydı.¹⁰ Bu oran kırsal bölgelerde %70'lere ulaşmaktadır.¹¹

Tarihçe

Gambiya Nehri'nin verimli toprakları uzun yıllardır yerleşim bölgesi olarak kullanılmaktadır. Milattan önceye dayanan ve gezgin Hanno'ya ait olduğu belirlenen yazılı belgelerde, Hanno'nun özellikle Batı Afrika bölgelerinde gezerken Gambiya bölgesindeki durumdan bahsetmektedir. Milattan sonraki dönemlerde ise bölge ile ilgili ilk kayıtlar 9. yüzyıl ve 10. yüzyılda Arap tüccarına aittir. 10. yüzyıl boyunca Müslüman tüccarlar ve öğretmenler birçok Batı Afrika ülkesinde çeşitli yerleşimler kurmuştur. Bu iki grup altın ve fildişi karşılığında değiş tokuş sağlayan ve Sahra'yı aşan ticaret rotaları oluşturmuşlardır. Bölgenin Mali Krallığı'na bağlı olduğu dönemlerde bu bölgeye seferler düzenleyen Portekiz tüccarlar bölgede de hakimiyet kurmaya başlamışlardır. 17. yüzyılda İngiliz kralının da yetki vermesi ile Gambiya ve Altın Sahili bölgelerinin kullanım hakkını alan topluluk, bölge ticaretinde söz sahibi konuma gelmiştir. 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyıl başlarında İngiltere ve Fransa bölgede bulunan su kaynaklarının paylaşımında siyasi ve ticari sebeplerden dolayı ihtilaflar yaşamış, bu sorunlar Paris Antlaşması (1763) ile sona erdirilebilmiş ve Gambiya üzerindeki tüm hakimiyet Birleşik Krallık'a devredilmiştir. Bu süreçten sonra da Fransa, Gambiya üzerinde hakimiyeti ele alabilmek adına Afrika kıtasında bulunan başka sömürge bölgelerini bu bölgeye karşılık Büyük Britanya'ya teklif etmiş ama başarı elde edememiştir. Özellikle 18. yüzyıl ile 19. yüzyıl arasında yaşanan ve merkezi James Adası üzerinde bulunan kale olan köle ticareti döneminde üç milyona yakın kişi bu bölgelerden Amerika kıtasına köle olarak götürülmüştür.¹² Büyük Britanya hakimiyetinin ilk dönemlerinde Sierra Leone Valisi'nin hakimiyeti altındaki topraklara dahil edilen Gambiya, 1888 yılında başlı başına bir sömürge düzeni olarak kurulmuştur. Bu oluşum ile Fransa himayesindeki Senegal ile kesin sınır çizgileri 1889 yılında belirlenmiştir.

Gambiya, meşrutiyet sistemi ile 18 Şubat 1965 tarihinde Büyük Britanya'dan bağımsızlığını kazanarak İngiliz Milletler Topluluğu üyesi olmuştur. 1967 yılında dönemin Senegal devlet başkanı Léopold Sédar Senghor'un ziyaretinde iki ülke arasında yakın işbirliği konusunda anlaşma sağlanmıştır. 24 Nisan 1970 tarihinde yönetim şeklini cumhuriyet olarak değiştiren ülke, ülkenin ilk devlet başkanı olarak da o güne kadar başbakan olarak görev alan ve bu süreçten sonra 1994 yılına kadar beş defa daha aynı göreve getirilen Sir David Dawda Kairaba Jawara üstlenmiştir. 1981 tarihinde Jawara'nın ülke dışında bulunduğu bir zamanda ülkede gerçekleştirilmeye çalışılan darbe Senegal ordusunun da yardımı ile beş günlük bir süre sonunda sonlandırılmış, ülkesine geri dönen Jawara, dört yıllık olağanüstü hâl ilan etmiştir. Özellikle gerçekleştirilen darbenin de etkisi ile Gambiya ve Senegal 12 Aralık 1981 tarihinde imzaladıkları anlaşma ile askeri alanda, para biriminde ve ekonomi alanında birlikte hareket etme iradelerini ortaya koymuşlardır. Senegambiya Konfederasyonu olarak adlandırılan bu yeni oluşum, 1 Şubat 1982 ile 30 Eylül 1989 tarihleri arasında varlığını sürdürmüş, bu süreçte Senegal'in sık bir şekilde dile getirdiği Senegal altında birleşme talepleri nedeniyle Gambiya'nın birlikten çekilmesi ile sonlandırılmıştır.¹³

İdari yapılanma

Ülke kendi içerisinde beş bölgeye ve Büyük Banjul bölgesinde bulunan iki şehir belediyesi olan Banjul ve Kanifing belediyelerine ayrılmış durumdadır.¹⁴

Bölge	Kısaltma	Bölge merkezi	Yüzölçümü km²	Nüfus
Büyük Banjul Bölgesi	GBA	Banjul	88	460.906
Aşağı Nehir Bölgesi	LRR	Mansa Konko	1618	75.595
Merkez Nehir Bölgesi	CRR	Janjanbureh	2895	205.342
Kuzey Kıyı Bölgesi	NBR	Farafenni	2256	181.228
Yukarı Nehir Bölgesi	URR	Basse Santa Su	2070	202.546
Batı Sahil Bölgesi	WCR	Brikama	1764	574.967
Toplam			10.691	1.700.584

Ülkenin başkenti Banjul, bir ada üzerine kurulu olduğu için daha fazla genişleme imkânı bulunmamaktadır. Bu sebepten dolayı ülkenin ticari ve kültür açısından en önemli ve aynı zamanda nüfus bakımından da en kalabalık şehri Serekunda'dır. Ülke genelinde 2012 nüfus verilerine göre en yoğun nüfusa sahip altı şehir şu şekilde sıralanmaktadır: Serekunda (415.962), Brikama (101.119), Bakau (72.039), Lamin (39.112), Nema Kunku (36.069) ve Banjul (31.834)

Siyaset

Ülke cumhuriyet rejimi ile yönetilmektedir. Ülkeyi devlet başkanı sıfatı ile yöneten kişiler halk tarafından beş yıllık görev süresi ile bu makama seçilmektedir. 1970 yılından bu yana ülkede başbakanlık makamı bulunmamaktadır. Ülkede çok partili bir siyaset sistemi olsa da Alliance for Patriotic Reorientation and Construction ülke yönetiminin başında bulunmaktadır. Muhalefet partilerinin hemen hemen hiçbir hakimiyeti olmadığı Gambiya'da bu sebeplerden dolayı Haziran 2005 tarihinde tüm muhalefet partileri National Alliance for Democracy and Development (NADD) partisi çatısı altında toplanarak güçlerini birleştirmişlerdir. 1981 ve 1994 yıllarında gerçekleştirilen askerî darbeler fazla can kaybı olmadan atlatılmış, Yahya Jammeh 1994 yılında gerçekleştirilen darbenin başında bulunan kişi olarak yönetimi ele almış ve 2017'ye kadar görevde kalmıştır.

Devlet başkanı Jammeh, Aralık 2015'te yaptığı açıklama ile ülkesinin bundan sonra İslam Devleti olduğunu açıklamıştır.¹⁵¹⁶ 4 Ocak 2016 tarihinde Başkan Yahya Jammeh, işyerlerinde çalışan kadınların saçının açık olmasını yasaklayarak "kadınlar saçlarını toplamalı ve düzgünce örtmeli" ifadesinin yer aldığı bir kararname imzaladı. Jammeh daha önce de kadınların iç çamaşırı ve dar kot pantolon giymelerine karşı savaş açmıştı.¹⁷ Yeni devlet başkanı Adama Barrow ise, 2017'nin başında ülkenin adından "İslam" ifadesini kaldırdı.¹⁸

Coğrafya

Gambiya konum olarak Afrika kıtasının batı yakasında, Atlantik Okyanusu kıyısında yer almaktadır. Ülke 11.295 km² yüzey alanı ile Afrika kıtasının anakara kısmında yer alan en küçük devleti konumundadır. Ülkenin toplamda var olan 740 km'lik sınırının uzunluğu 480 km, genişliği ise Gambiya Nehri'ne bağlı olarak 10 ila 50 km arasında değişmektedir. Atlantik Okyanusu kıyısı hariç ülke tamamen kendisinden yüzölçümü olarak yirmi kat daha büyük olan Senegal tarafından çevrilidir. Ülke yanlış bir düşünce olarak Enclave, tamamı yabancı topraklarla çevrilmiş bir bölge olarak tanımlanmaktadır ancak bu terimin anlamını bire bir vermektedir. Ülkenin dünya üzerindeki devletler arasında bakıldığında ilginç bir sınır hattı vardır. Bu sınırın oluşmasının gerçek sebebi, İngilizlerin bu bölgeye işgal nedeni ile geldiklerinde, Gambiya Nehri'nin gemi ile ilerleyebildikleri bölgelerde, gemilerinden attıkları topların gittiği en son mesafesine göre sınır hattının belirlenmiş olmasıdır.

Gambiya 80 km'lik bir kıyı kesimine sahiptir. Ülke genelinin %11,5'lik bir alanına denk gelen 1.300 km² bir alanı sulak alan konumundadır. Ülkenin tam ortasında geçen ve ülkeye ismini veren Gambiya Nehri'de tüm kolları ile birlikte sulak alanlar içerisinde çoğunluğu oluşturmaktadır.

İklim

Ülke genelinde tropikal iklim hakim olup, belirgin yağmur ve kuraklık zamanları mevcuttur. Kuraklık dönemi kuzeydoğu bölgesinden, Sahra Çölü'nden esen kuru Harmattan rüzgarlarının da etkisi ile Kasım ayı ile Mayıs ayı arasında yaşamakta olup, hava sıcaklıkları bu dönemlerde belli günlerde 40 °C ile en yüksek sıcaklık değerlerine ulaşsada, ortalama olarak 21 ila 27 °C arası ölçülmektedir.

Ekonomi

Altyapı

Ülke genelinde özellikle Portekizlilerin gelmesi ile birlikte deniz ulaşımı önemli bir yer edinmiştir. İlk dönemlerinde tüccarların ürünlerini taşımasında kullanılan nehir, 20. yüzyıl sonlarından itibaren insan taşımacılığında da önem kazanmış ve kullanılmıştır.Ancak ülkenin iç kesimlerine ulaşmakta etkin bir rol oynayan deniz ulaşımı günümüzde neredeyse tamamen önemini yitirmiştir. Gambiya nehrinin ülke içerisinden geçtiği bölümler deniz ulaşımına hemen hemen tamamen müsait olsa da halk arasında bu yolun tercih edilmesi çok az görülmektedir.

Ülkenin Büyük Britanya'dan bağımsızlığını kazanmasından bir yıl sonra trafikte var olan soldan akışı kaldırarak, sağdan akan bir trafik konumuna getirilmiştir. 2003 verilerine göre ülke genelinde 723 km'si asfaltlanmış, 3.742 km uzunluğunda karayolu bulunmaktadır. Ülkenin tamamını ikiye bölen Gambiya nehrinin üst bölümünde ve alt bölümünde bulunan iki devlet yolu, ülkenin batı bölgelerini doğu bölgeleri ile birleştirmektedir. Yakın geçmişe kadar yollarda bulunmayan trafik lambaları son yıllarda trafik sistemine dahil edilmiştir. 2009 yılı içerisinde ülke genelinde toplam altı adet trafik lambası bulunmaktaydı. Toplu insan taşımacılığında dolmuşlar büyük önem taşımaktadır. Şehirler ve yerleşim yerleri arasında taşımacılık yapan dolmuşlar, güzergâh boyu binmek isteyen insanları toplayarak varış merkezine götürmektedir.

Gambiya günümüzde demiryoluna sahip olmayan ve aktif olarak demiryolu işletmeyen bir ülke konumundadır. 1930'lu yıllarda Brikama'da var olan 12 km uzunluğundaki demiryolu ise kapatılmıştır.

Başkent Banjul'un dış bölgesinde ülkenin tek havaalanı olan Banjul Uluslararası Havalimanı (Banjul International Airport) bulunmaktadır. Aslında havalimanı Serekunda'da bulunur.

Nüfus

Ülke içerisinde birçok etnik grup yaşamakta olup, bu gruplar içerisinde çoğunluğu ülke nüfusunun neredeyse %40'ını oluşturan Mandinka etnik grubu oluşturmaktadır. Mandinka etnik grubunu %19'a yakın bir oran ile Fulbe etnik grubu, %15'e yakın bir oran ile de Volof etnik grubu takip etmektedir.

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Oran</th> <th>Etnik grup</th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><timeline> ImageSize = width:275 height:50 PlotArea = left:30 right:30 top:0 bottom:20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:100 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:20 start:0 ScaleMinor = unit:year increment:2 start:0 Colors = <code>id:grau value:gray(0.8)</code> PlotData = <code>from:100.0 till:98.5 color:claret</code> <code>from:98.5 till:97.8 color:claret</code> <code>from:97.8 till:97.0 color:claret</code> <code>from:97.0 till:95.2 color:claret</code> <code>from:95.2 till:92.4 color:purple</code> <code>from:92.4 till:83.5 color:green</code> <code>from:83.5 till:72.9 color:white</code> <code>from:72.9 till:58.3 color:blue</code> <code>from:58.3 till:39.5 color:yellow</code> <code>from:39.5 till:0.0 color:red</code> TextData = <code>pos:(5,5) text:%</code> </timeline></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td>%39,5</td> <td><a href="Mandinka" title="wikilink">Mandinka</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>%18,8</td> <td><a href="Fulbe" title="wikilink">Fulbe</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>%14,6</td> <td><a href="Voloflar" title="wikilink">Voloflar</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>%10,6</td> <td><a href="Diola" title="wikilink">Diola</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>%8,9</td> <td><a href="Soninke" title="wikilink">Serahuli</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>%2,8</td> <td><a href="Serer" title="wikilink">Serer</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>%1,8</td> <td><a href="Aku_(Halk)" title="wikilink">Aku</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>%0,8</td> <td><a href="Manjago" title="wikilink">Manjago</a></td> </tr> <tr class="even"> <td>%0,7</td> <td><a href="Bambara_(Halk)" title="wikilink">Bambara</a></td> </tr> <tr class="odd"> <td>%1,5</td> <td>Diğer etnik gruplar</td> </tr> <tr class="even"> <td>Burada belirtilen veriler 1993 yılına aittir.</td> <td></td> </tr> </tbody> </table>

Gambiya genç bir nüfusa sahip olup, 2021 tahmini verilerine göre %55,27'si 0-24 yaş aralığındadır. Ülkenin sadece %3,81'i 65 yaş ve üzerindedir.¹⁹

0-14 yaş: %35.15 (erkek 391,993/kadın 388,816)
15-24 yaş: %20.12 (erkek 221,519/kadın 225,414)
25-54 yaş: %36.39 (erkek 396,261/kadın 412,122)
55-64 yaş: %4.53 (erkek 48,032/kadın 52,538)
65 yaş ve üzeri: %3.81 (erkek 38,805/kadın 45,801)

Şehirde yaşayanların oranı 2022 verilerine göre %63,90 olan ülkede, nüfusun yıllık artış oranı 2022 tahmini verilerine göre %2,29 düzeyindedir.²⁰

Dil

Ülkenin Birleşik Krallık'tan bağımsızlığını kazanmasından sonra ülkenin resmi dili İngilizce olarak kalmıştır. Özellikle kıyı kesimlerinde halk arasında İngilizce konuşma ve anlaşma oranı oldukça yüksek düzeydedir. Ülkenin iç kesimlerinde İngilizce kullanımı yaygın olmasa da karşılıklı olarak anlaşma için yeterli düzeyde konuşulmaktadır. Ülkede var olan birçok etnik grup nedeniyle, her etnik grubun kendine özgü dili vardır. Bu diller her bir etnik grubun bireyleri arasında anadili olarak konuşulmaktadır. Diğer etnik gruplarla da anlaşabilmek adına başka etnik dillerinde öğrenilmesi birçok Gambiya vatandaşını birçok dilde konuşabilecek çok dil bilen (Polyglott) konumuna getirmektedir. Afrika'nın bu küçük ülkesinde güncel olarak 20 farklı dil konuşulmaktadır.²¹

Din

Ülke nüfusunun %90'ı İslam inancına göre yaşamaktadır. Hristiyan dinine mensup nüfusun oranı %9 dolaylarındayken geri kalan %1'lik bölüm yerel Afrika dinlerine inanmaktadır. Dinler arası hoşgörü üst düzeydedir. Ülke genelinde Müslüman cemaatler imam önderliğinde, Hristiyan cemaat ise papaz önderliğinde halka açık ortamlarda toplu ibadet yapabilmektedirler. Ülkenin siyasi hayatına bir etkisi bulunmayan dinler, toplum arasında da birçok Afrika ülkesinde görülebilecek bir soruna neden olmamaktadır.

Özellikle yerel Afrika dinleri arasında timsah mitolojik anlamda kutsal bir varlık ve verimliliğin sembolü olarak görülmektedir. Ülke genelinde turizme de açık olan üç büyük timsah yetiştirme merkezi mevcuttur. Bu merkezleri ziyaret eden turistler timsahlara şans ve bolluk getirmesi adına dokunmaktadırlar. Ayrıca timsahın önemi ülkede mevcut olan madeni paraların üzerinde gösterilmesi ile de ifade edilmektedir.

Eğitim

2003 verilerine göre ülke genelinde okuma yazma bilenlerin oranı %40 düzeyindedir. Bu oran erkek toplumu arasında %47,8 düzeyinde iken, kadın toplumu arasında %32,8 civarındadır. Okul sistemi tamamen İngiliz okul sistemi model alınarak oluşturulan ülkede, sadece Greater Bajul Area bölgesinde okula gitme zorunluluğu bulunmaktadır.

Ülkenin tek devlet üniversitesi olan Gambiya Üniversitesi 1998 kurulmuş ve 1999 yılında eğitim ve öğretim yılına başlamıştır. Üniversite kurulmadan önce üniversite özellikle tıp ve tarım alanlarında öğrenim görmek isteyen öğrenciler tercihlerini yurt dışında okumaktan yana kullanmaktaydılar.