Duhalar1 ya da Tuhalar veya Tsaatanlar (kendilerince: Tuʰha Ulǝs, Духалар Duḫalar ya da Тухалар Tuḫalar2, Moğolca Цаатан, Tsaatan), Moğolistan'ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında (Хөвсгөл аймаг) yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik3 nüfusa sahip soyu tehlike altında olan ren geyiği çobanı tengrici göçebe kabilesidir.456
Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju (Тожу кожуун) ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.78 Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba (Çince 拓跋 Tuòbá) adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin'i yöneten Tobaların torunlarıdır9.
Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları (Moğolca Хөвсгөлийн Уигар) ya da Hövsgöl Uryanhayları (Moğolca Хөвсгөлийн Урианхай) biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları "Uygur" (Уигар) olarak adlandırırlar10. Moğolistan'da resmi olarak Tsaatan (Цаатан) adı kullanılır ve bu ad Moğolca «ren geyiği» anlamındaki цаа tsaa (ya da цаа буга tsaa buga) ile aitlik bildiren -тан -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Уигар Цаатан [Uigar Tsaatan] ya da Цаатан Уигар [Tsaatan Uigar] adları da kullanılır.
Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar (Rusça Сойоты-урянхайцы) ya da Tayga sakinleri (Moğolca Тэйгин Ирджед) adları da kullanılmıştır11.
Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır.12 Tsagaannuur sumunda (Цагааннуур сум) 269 kişi bulunur13. Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir14.
Duhaların dilleri Duhaca (Tuʰha sös , SIL International dkh15, MultiTree 1hv16), Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.17
UNESCO'ya göre dilleri Buryatya'daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir18. Rusçada Soyot-Tsatan dili (:ru:Сойотско-цатанский язык) adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya'daki Soyotların (сойыт тыл Soyıt tıl) diğeri ise Moğolistan'daki Duhaların (тyъha тыл Tuha tıl) şivesidir.
Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil, Tengriciliktir.1920
Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar, ren geyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar; fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.21
Duhaların ren geyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.22
Orijinal kaynak: duhalar. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu , Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133 ↩
Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis , Harrassowitz Verlag, Wiesbaden ↩
Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir) ↩
Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri ↩
Tuvalar ve Tuvaca , Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996. ↩
Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93. ↩
М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193 ↩
http://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page