damal ne demek?

Damal, Ardahan ilinin bir ilçesidir. İlçe merkezi ve buna bağlı bütün köylerde Dadali Türkmenleri yaşamaktadır.¹²

Damal, dağlarında beliren Atatürk silüeti ile ünlüdür. Her yıl Haziran ayının 15 ile Temmuz ayının 15'ine kadar saat 18:00’den itibaren Karadağ sırtlarında Atatürk’ün bu silueti net olarak yaklaşık 20 dakika izlenmektedir.

Ardahan'da bu tarihlerde Atatürk'ün İzinde-Gölgesinde Damal Müzik Şenlikleri düzenlenmektedir.

2001 senesinde Japonya'da düzenlenen en iyi yerel kıyafetler yarışmasında, Damal Halk Eğitim müdürlüğü usta öğreticilerinin yaptığı, ilçenin adıyla özdeşleşen Damal Türkmen Bebeği birinci seçilmiştir.

Tarihçe

Bugün bir ilçenin ve bu ilçenin merkezinin adı olan Damal, Gürcüce kaynaklarda Tamali (ტამალი) olarak geçer.³ Türkçe kaynaklarda ise, bugünkü Ardahan bölgesinin Gürcülerden ele geçirilmesinden itibaren Damal biçiminde yazılmıştır. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde de Damal (دامال) olarak geçer. Bu ad altında Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesinde üç köy kaydedilmiştir.⁴ 93 Harbi'nde Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, bu köyleri Gürcüce yazılışına uygun biçimde Tamal (Тамал) olarak kaydetmiştir.⁵

Söz konusu defterde "Damal" ve "Damala" adını taşıyan üç köy daha bulunuyordu. Bunlardan biri olan Damala (دمالە) Ahısha livasının Aspinza nahiyesinde, diğer Damala (دمالە) Poshov livasının Güney nahiyesinde, Damal (دامال) ise, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesinde yer alıyordu.⁶ Damal ve Damala, Gürcüce Tamali (ტამალი) ve Tamala (ტამალა) yer adlarından değişime uğramıştır.⁷⁸ Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, "Damali"nin (დამალი) Gürcüce bir kelime olduğunu yazmış, ama anlamını vermemiştir.⁹

Küçük Damal (Damal-i Küçük) köyünde 10. yüzyıla ait bir kilisenin varlığı, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.¹⁰ Öte yandan Büyük Damal (Damal-i Büzürg), Aşağı Damal (Damal-i Süfla) ve Küçük Damal (Damal-i Küçük) köylerinin 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde yer alması, bu yerleşmelerin Osmanlı döneminden önce var olduğuna işaret etmektedir. Küçük Tamali Kilisesi'nin inşa edildiği 10. yüzyılda bu bölge Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu. Kveli Kalesi Savaşı'ndan (1080) sora bir süre Büyük Selçuklu Devleti sınırları içinde kalan üç köy, 1121 tarihindeki Didgori Savaşı'nın ardından birleşik Gürcistan Krallığı'na geçti. Osmanlılar bu bölgeyi, Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği'nden (1268-1625) 1550 yılında ele geçirdi.

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesinde, "Damal" adı altında üç adet köy kaydedilmiştir. Bu köyler Damal-i Büzürg (دامال بزرك), Damal-i Süfla (دامال سفلا) ve Damal-i Küçük (دامال كوچك) adlarını taşıyordu. Damal-i Büzürg (Büyük Damal), Damal-i Süfla (Aşağı Damal) ve Damal-i Küçük (Küçük Damal) bu defterde boşalmış yerleşimler olarak yer almıştır. Osmalıların eline geçmesi üzerine köylerin Hristiyan nüfusu göç etmiş olabilir.¹¹ Bununla birlikte bu köyler Osmanlı döneminde yeniden meskûn hale gelmiştir.¹²

Büyük Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri, uzun süre Osmanlı egemenliği altında kaldıktan sonar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonucunda Çarlık Rusya'nın eline geçti. Rus idaresinde bu köyler Ardahan Okrugu'nun Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı olan ve 9 köyden oluşan Tamal nahiyesi (маркяз: merkez) içinde yer alıyordu. 1886 yılı tespitine göre, Yukarı Tamal'da (Верхний Тамал) 162 kişi, Aşağı Tamal'da (Нижний Тамал) 130 kişi ve Küçük Tamal'da ( Малый Тамал) 49 kişi yaşıyordu. Üç köyün de nüfusu "Türkmen" olarak kaydedilmiştir. Tamal nahiyesinin nüfusu ise, 1.168'i Türkmen ve 4'ü Kürt olmak üzere, 1.172 kişiden meydana geliyordu.¹³

Yukarı Tamal, Aşağı Tamal ve Küçük Tamal köyleri, Birinci Dünya Savaşı'ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti'nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve bu köyleri de kapsayan Ardahan bölgesi Türkiye'ye katıldı. 16 Mart 1921'de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması'yla bu üç köy de Türkiye'ye bırakıldı.¹⁴

1928 tarihli köy listesine göre Damal, Kars vilayetinin Poshof kazasının nahiyelerinden biriydi. Damal nahiyesi, 27 köyden oluşuyordu ve Yukarı Damal, Aşağı Damal ile Küçük Damal köyleri bu nahiyeye bağlıydı.¹⁵ 1940 genel nüfus sayımımda Damal nahiyesisinin idari merkezi olan Yukarı Damal'ın nüfusu 903 kişi, Aşağı Damal'ınki 332 kişi ve Küçük Damal'ınki 157 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte 19 köyü kapsayan Damal nahiyesinde toplam 13.902 kişi yaşıyordu.¹⁶ Hanak nahiyesinin 1958'de ilçe olması üzerine, Damal nahiyesi ile Yukarı Damal, Aşağı Damal ve Küçük Damal köyleri Posof ilçesinden alınarak Hanak ilçesine bağlandı. 1972 yılında, üç köy Damal adı altında birleştirildi ve belediyenin de kurulmasıyla Damal'a kasaba statüsü verildi. 1975 genel nüfus sayımına göre 2.626 kişinin yaşadığı Damal kasabası, Damal bucağının merkeziydi. 1992 yılında Ardahan il olunca, Damal da bu ile bağlı ilçe ve ilçe merkezi haline getirildi. İlçe merkezi Damal kasabası, tarihsel adı Samothe olan eski Üçdere köyünü de kapsamaktadır.

Günümüzde Damal ilçesi, Burmadere, Dereköy, Eskikılıç, İkizdere, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy olmak üzere yedi köyden oluşmaktadır. Bu köylerden sadece Burmadere (eski adı Sorsi), Eskikılıç (eski adı Kirpaşeni) ve İkizdere (eski adı Nunusi) eski yerleşmelerdir. Sorsi, Kirpaşeni ve Nunusi, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre, Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların bir kısmını kapsayan Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe mahiyesine bağlıydı. Bu köylerin nüfusu, Osmanlı Devleti'ne ispenç vergisi veren Hristiyan Gürcülerden oluşuyordu.¹⁷ Dereköy, Otağlı, Seyitören ve Tepeköy adlı yerleşmelerin adları, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri ile 1694-1732 dönemini kapsayan Defter-i Caba-i Vilayet-i Çıldır adlı cebe defterinde geçmemektedir. 1886 yılı Rus nüfus kayıtlarında "Türkmen" köyleri olarak geçen bu köylerin daha geç dönemde ortaya çıktığı bu kayıtlardan anlaşılmaktadır.¹⁸¹⁹²⁰

Damal kasabasında ve ilçesinde çok sayıda tarihsel yapı kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Bugün Damal kasabasının kıyısında bulunan eski Küçük Damal köyü kilisesi (8,2 x 4,3 m), 10. yüzyıla tarihlenen tek nefli küçük bir yapıdır. Büyük ölçüde yıkılmış olan kilisenin bugüne kalan duvarlarının yüksekliği 6 metreyi bulmaktadır. Kasabanın merkezindeki caminin yanında da eskiden bir kilisenin var olduğu bilinmektedir.²¹ Damal kasabasının 900 metre kuzeybatısında megalit bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Tamali Kalesi'nden (44 × 42 m) geriye taş yığınları kalmıştır. Taş yığının daha yoğun olduğu kuzeydoğu kısmında bir kulenin olması ihtimali vardır.²²

Damal ilçesi sınırları içinde varlığı bilinen kilise ve kale/kuleler arasında, İkizdere’de Nunusi Kilisesi ve Nunusi Kalesi, Burmadere’de Sorsi Kilisesi, Otağlı’da Arzada Kalesi, Dereköy Kalesi, Seyitören köyünde Seyitviran Kalesi ile Haniora Kalesi sayılabilir. Bu tarihsel yapıların bir kısmı tamamen ortadan kalkmıştır.²³

Coğrafî konum

Damal ilçesi, Ardahan ile Posof ilçesi karayolu üzerinde kurulmuştur. İlçe batı ve güneyde Hanak ilçe sınırı, doğuda Çıldır ilçe sınırı ve Gürcistan sınırı, kuzeyde de Posof ilçe sınırı ile çevrilidir. Arazi engebeli olup her tarafı tepelerle çevrili, yılın 7 ayı karlarla kaplı kuzey batısında kar ve dumanıyla ünlü Ilgar Dağı (2918 m), doğusunda Sivridağ (2885 m) ve Keldağ’ın (3033 m) yer aldığı tipik bir Doğu Anadolu Bölgesi ilçesidir.

İlçenin yüzölçümü tahmini olarak 280 km²'dir. İlçenin suyu Ilgar Dağından alınan Patpat adı verilen membadan temin edilmektedir. Yeni geliştirilen diğer bir su kaynağı da Araplar mevkiindeki Harun’un yataklarıdır.

Yörede karasal iklim hüküm sürmektedir. Yağış ülke ortalamasının altındadır. Kışın -40 dereceye düşen soğuk, yöreyi olumsuz etkilemektedir. Rakım ilçe merkezinde 2.200, yaylalarda 2.500 metreyi bulmaktadır.

Nüfus

Ekonomi

İlçeni ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bunun yanı sıra büyük kentlere mevsimlik işçilik için gidiş de gelir kaynakları arasındadır.

Karasal iklimin hüküm sürmesi, kışın sert ve uzun geçmesi nedeniyle sebze, bağ ve bahçe ziraatı yapılamamaktadır.

İlçe genelinde ekilir biçilir arazi toplamı 73.735 dekar olup bunun %34.8'inde arpa, % 19,4'ünde çavdar, % 8'inde buğday, % 1,85 inde yem bitkileri ve çok az miktarda yulaf ve patates üretimi yapılmaktadır.

İlçede bitki florası çok kaliteli bal üretimine müsait olmasına rağmen arıcılık sadece köylerde bir yan gelir olarak yapılmaktadır.

El sanatları

Geçmişte halı, kilim, cicim, sumak tekniğinde dokumalar yapılan Damal ilçe merkezi ve köylerinde 2000'li yıllarda küçükbaş hayvancılığın azalmasıyla birlikte, yöredeki kadınlar küçük el tezgahlarında halı yastık veya heybe dokunmaktadır.²⁴

Yörede kadınlar Orta Asya motiflerini taşıyan Türkmen kadın kıyafetleri giymektedir. Bu kıyafetlerden esinlenerek, yöresel motiflerle kumaş ve boncuk işleyerek kıyafetler giydirilmiş ahşap ve plastik minyatür bebeklere "Damal Bebeği" denir.²⁵ Damal Bebeği, 1996 yılında Japonya’da düzenlenen ‘’Yöresel Folklorik Bebekler’’ yarışmasında el emeği kategorisinde Dünya birincisi olmuştur. Damal bebeğin fikir sahibi ve usta öğreticisi Seyitören köyünden Fidan Atmaca, 2017 yılında UNESCO'nun Yaşayan İnsan Hazineleri envanterine girmeye değer görülmüştür.²⁶