centrosaurus ne demek?

Centrosaurus (anlamı: keskin kertenkele), Geç Kretase döneminde (~76 milyon yıl önce) Batı Kuzey Amerika'da yaşamış Ceratopsidae ailesine mensup dinozor cinsidir.¹²

Keşif

yüzyılın başlarında dinozor keşiflerinin önemlilerinden biri Kuzey Amerika'nın batı kesiminde Alberta, Kanada içinde paleontolog Lawrence Lambe tarafından gerçekleştirilmiştir.³ İlk Centrosaurus kalıntıları olan bu fosil numuneler Kızıl Geyik Deresi civarında Geç Kretase yaşlı Judith River Formasyonu içindeki çökellerde bulunmuştur. 1904 yılında ise Lambe tarafından bu fosil numuneler Centrosaurus cinsi adı altında bilimsel olarak tanımlanmıştır.⁴

Fiziksel özellikler

Bu dinozor cinsi ortalama olarak 5,5 metre uzunluğa erişebilirken 2 tonu aşkın vücut ağırlığına sahiptir. Centrosaurus'un çok sayıda fosil kalıntıları bulunmuştur ve yine çok sayıda fosil yatağında bu cinse ait kalıntılara rastlanmaktadır. Centrosaurus fosilleri çok büyük fiziksel varyasyon sergilemektedirler, bilhassa kafatası üzerinde yaş ve bireysel çeşitliliğe işaret eden çok sayıda yapısal farklılık mevcuttur.⁵ Bu cinsi ilk tanımlayan Lambe'ye göre Centrosaurus karakteristik kafatası yapılarına sahiptir. Öncelikle burun üzerinde yer alan klasik bir nazal boynuz, göz çevresindeki görece ufak boynuzlar ve parietal kemik (kafatası kemiği) yapısının arkasında ve fırfır üzerinde Ceratopsidlere özgü kemik çıkıntıları simetrik iki hat oluşturacak şekilde mevcuttur.⁶ 1933'te Lull tarafından tanımlanan YPM (Yale Peabody Museum numunesi) adlı fosil numune yetişkin varsayılan bir canlıya aittir zira gelişkin bir kafatası kemiği ve oldukça ayrıntılı kafatası süslemeleri mevcuttur.⁷

Habitat ve beslenme

Kuzey Amerika'nın batısında bulunan diğer kuzenleri gibi kafataslarının ucunda sert bir gagaya ve ağızları içinde bitki öğütme görevi gören güçlü, kesici yanak dişlerine sahiptirler. Bu cinsin üyeleri mümkün olduğunda yumuşak bitki kısımlarını titizlikle seçerek yiyen canlılar olarak düşünülmektedirler ve genel olarak odunsu ve sert bitki kısımlarını da yiyebilecekleri tahmin edilmektedir.⁸

Nemli bölgeleri, ırmak kenarı (taşkın ovası) ve ormanlık alanları habitat olarak seçtikleri jeolojik tabakalardan anlaşılmaktadır. Eski ırmak çökelleri olarak kumtaşı seviyeleri gözlenmektedir. Kuzey Amerika kıtasının jeolojik zaman içinde sahip olduğu Batı İç Denizyolu'nun (Western Interior Seaway) düşük eğimli kıyı ovalarının çevresindeki nehir sistemleri bu hayvanlar için habitat oluşturmuştur. Kanada'daki yüzlerce bireyin fosilini içeren birçok fosil yatağına dayanarak bu canlıların sürüler halinde yaşadığı ve Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'nın merkezini kapsayan su yolunu kesen doğu-batı yönlü yıllık göçler yaptıkları iddia edilmektedir.⁹

Paleobiyoloji

Centrosaurus, tıpkı diğer Ceratopsid üyeleri gibi biyolojik amaçlara hizmet eden kafatası yapılarına sahipti. Sahip oldukları fırfır ve üzerindeki süslemeler kuvvetle muhtemel çiftleşme dönemlerinde karşı cinsi etkilemek adına kullanılıyordu, bunun yanında vücut sıcaklığını dengelemek adına bir işlevi de olabileceği iddia edilmektedir. Nazal boynuzu da tür içi eş rekabetlerinde rakip erkeklerle güreşmek için kullanılacağı gibi kendilerine tehdit olan Gorgosaurus ve Albertosaurus gibi tyrannosaurları uzak tutmaya da yaramış olabileceği düşünülmektedir.¹⁰

2020 yılında yayımlanmış bir makalede bu canlılarla ilgili bilimsel bir keşif yapılmıştır. Bilim tarihinde ilk kez fosilleşmiş bir parça üzerinde osteosarcoma adlı kötü huylu kemik tümörü bulunmuştur. Uzmanlar bu tümörlü fibula kemiğini 3 boyutlu incelemeye tabi tutup ince kesitler alarak mikroskop altında incelemişlerdir. Özellikle osteosarcoma hastası bir genç erkeğin fibula kemiği (insan fibulası) ile karşılaştırmalı olarak incelemeye alınmıştır ve her iki kemik üzerindeki lezyonların ve bozulmaların örtüştüğü görülmüştür. Her iki kemikte de en dış örtü olan kemik zarı üzerinde gelişen ve Codman Üçgeni denen hastalık yapısı görülmektedir. Bu bulgunun işaret ettiği en önemli nokta ise kemik kanseri gibi hastalıkların evrimsel biyolojik bir bakış açısıyla oldukça köklü hastalıklar olduğunun anlaşılmasıdır.¹¹