addaks ne demek?

Addaks (''Addax nasomaculatus''), ayrıca bilinen adıyla beyaz antilop, Sahra Çölüne özgü bir antiloptur. Addaks cinsinin tek üyesidir. İlk kez 1816 yılında Henri de Blainville tarafından bilimsel olarak tanımlanmıştır. Açık renkli antilobun uzun, bükülmüş bonuzları bulunmaktadır. Boynuzlar tipik olarak dişilerde , erkeklerde uzunluğundadır. Erkeklerin omuzları , dişilerin omuzları ise uzunluğundadır. Dişiler erkeklerden daha küçük olduğu için eşeysel dimorfiktir. Tüylerin rengi mevsimine göre değişmektedir. Kışın gövdedeki tüyler grimsi kahverengi, antilobun arka kısımları ve bacakları beyazdır. Baş, boyun ve omuzlarda uzun kahverengi saçlar bulunmaktadır. Yaz aylarında tüyler neredeyse tamamen beyaz veya kum sarısına döner.

Addakslar esas olarak mevcut çalıların, baklagillerin otlarını ve yapraklarını yer. Uzun süre susuz yaşayabildiklerinden, çöl ortamlarında var olmaya iyi adapte olmuştur. Addakslar hem erkek hem de dişilerden oluşan beş ila 20 üyeli sürüler oluşturur. En yaşlı dişi bu sürülere liderlik etmektedir. Addalar, yavaş hareketleri nedeniyle insanlar, aslanlar, leoparlar, çitalar ve Afrika yaban köpekleri için kolay bir hedeftir. Üreme mevsimi kış aylarında ve ilkbaharın ilk aylarında zirvededir. Addaksların doğal yaşam alanı kurak bölgeler, yarı çöller, kumlu ve taşlı çöllerdir.

Addakslar Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği tarafından sınıflandırıldığı gibi nesli kritik tehlikedeki antilop türüdür. Düzensiz avlanma nedeniyle doğal habitatında son derece nadir olmasına rağmen, esaret altında oldukça yaygındır. Bir zamanlar Kuzey Afrika'da bol miktarda bulunan addakslar, şu anda yalnızca Çad, Moritanya ve Nijer'de bulunmaktadır. Cezayir, Mısır, Libya, Sudan ve Batı Sahra'dan çıkarılmış, ancak Fas ve Tunus'a yeniden tanıtılmıştır.

Taksonomi ve adlandırması

Addaksın bilimsel adı Addax nasomaculatus{{'}}tur. Bu antilop ilk kez 1816 yılında Fransız zoolog ve anatomist Henri Blainville tarafından tanımlanmıştır. Monotipik Addaks cinsine ve Boynuzlugiller familyasına yerleştirilmiştir.¹ Henri Blainville, Bullock'un Pantherion'unda ve Museum of the Royal College of Surgeons'ta sentipleri gözlemlemiştir. İngiliz doğabilimci Richard Lydekker, iddiasını destekleyecek hiçbir şeyi olmamasına rağmen, tip yerlerinin muhtemelen Senegambiya olduğunu belirtmiştir. Son olarak, 1898 yılındaki bir tartışmada, İngiliz avcıların veya koleksiyoncuların addaksları Tunus'taki Sahra bölümünden elde etmeleri daha olası hale gelmiştir.²

Addax cins adının, eğri boynuzlu vahşi bir hayvan anlamına gelen Arapça bir sözcükten geldiği düşünülmektedir.³ Latinceden de geldiği düşünülen ad, ilk kez 1963 yılında kullanılmıştır.⁴ Nasomaculatus özel adı, türün lekelerine ve yüz işaretlerine atıfta bulunan, burun anlamına gelen nasus (ya da naso- ön eki) ve benekli anlamına gelen maculatus sözcüklerinden gelmektedir. Bedeviler addaks için başka bir ad kullanmaktadırlar. Arapça bakr (veya bagr) el vahş, kelimenin tam anlamıyla "vahşi inek" anlamına gelmektedir. Bu ad, diğer toynaklılara da atıfta bulunmak için kullanılabilir.⁵⁶ Addaks için kullanılan diğer yaygın ad ise "beyaz antilop"tur.⁷

Genetiği

Bir addaksta 29 çift kromozom bulunmaktadır. Submetasentrik olan ilk otozom çifti dışında tüm kromozomlar akrosentriktir. X kromozomu akrosentrik kromozomların en büyüğüdür ve Y kromozomu orta büyüklüktedir. Submetasentrik otozom çiftinin kısa ve uzun kolları sığır ve keçilerde sırasıyla 27 ve 1. kromozomlara karşılık gelir. Bir çalışmada, addakslardaki kromozomların bantlama paternlerinin, Hippotraginae alt familyasının diğer dört türündekilere benzer olduğu bulunmuştur.⁸⁹

Tarihi ve fosil kayıtları

Antik çağda addakslar Afrika'nın kuzeyinden Arabistan ve Levant'ta meydana gelmiştir. 2500 yılına kadar uzanan bir mezardaki resimler, en azından eski Mısırlılar tarafından addaksların kısmen evcilleştirildiğini göstermektedir. Bu resimler addaksları ve diğer bazı antilopları kazıklara iplerle bağlarken göstermektedir. Bir kişinin yakaladığı addaks sayısı, toplumdaki yüksek sosyal ve ekonomik konumunun bir göstergesi olarak kabul edilmiştir.¹⁰ Tesniye Kitabı 14:5'te bahsedilen pygarg ("beyaz kalçalı") canavarın addaks olduğuna inanılmıştır. Ancak yapılan kaçak avlanmalar, 1960'lardan bu yana Mısır'da bu türün neslinin tükenmesine neden olmuştur.¹¹

Mısır'ın dört bölgesinde addaks fosilleri bulunmuştur. Büyük Kum Denizi'nden 7000 BCE fosili, Djara'dan 5000-6000 BCE fosili, Abu Ballas Stufenmland'dan 4000-7000 BCE fosili ve Gilf Kebir'den 5000 BCE fosili çıkmıştır. Bunların dışında Mittleres Wadi Howar'dan (6300 BCE fosili) fosiller ve Grotte Neandertaliens, Jebel Irhoud ve Parc d'Hydra'dan Pleistosen fosilleri de çıkarılmıştır.¹²

Fiziksel tanımı

Addaks spiral boynuzlu bir antiloptur. Erkek addaksların omuz uzunluğu , dişi addaksların omuz uzunluğu arasındadır. Dişiler erkeklerden daha küçük olduğu için addakslar eşeysel dimorfiktir.¹³ Her iki cinsiyette de baş ve vücut uzunluğu , kuyruk uzunluğu . Erkeklerin ağırlığı , dişilerin ağırlığı arasında değişmektedir.¹⁴

Addaksların tüylerinin rengi mevsime göre değişmektedir. Kışın arkası ve bacakları beyaz; baş, boyun ve omuzlardan uzanan uzun kahverengi saçlara sahip olan antilop grimsi kahverengidir. Yaz aylarında tüyler neredeyse tamamen beyaz veya kum sarısına dönmektedir.¹⁵ Başları, burunlarının üzerinde bir 'X' oluşturan kahverengi veya siyah leke ile işaretlidir. Yıpranmış sakalları ve belirgin kırmızı burun delikleri vardır. Uzun, siyah tüyler, kıvrık ve sarmal boynuzlarının arasından çıkar ve boyunda kısa bir yele ile biter.¹⁶

Hem erkeklerde hem de dişilerde bulunan boynuzların iki ila üç kıvrımı vardır ve en fazla uzunluğunda boynuzlu addakslar bulunmasına rağmen, tipik olarak boynuz uzunluğu dişilerde ve erkeklerde arasındadır.¹⁷ Boynuzların alt ve orta kısımları, 30 ila 35 halka şeklinde bir dizi sırt ile öne çıkmaktadır.¹⁸ Kısa ve ince olan kuyruk, bir tutam siyah saçla bitemektedir. Toynakları geniştir ve düz tabanlar ile yumuşak kum üzerinde yürümelerine yardımcı olmak için güçlü çiy pençeleri vardır.¹⁹ Dört ayak da koku bezlerine sahiptir.²⁰ Addaksların ömrü vahşi doğada 19 yıla kadar,²¹ esaret altında ise 25 yıla kadar sürebilmektedir.²²²³

Addakslar kıvrık boynuzlu orikslere çok benzer, ancak boynuzları ve yüzündeki lekeleriyle ayırt edilebilir. Addakslar spiral boynuzlu iken, kıvrık boynuzlu orikslerin eğri boynuzları uzunluğundadır. Addakslar boynuzlarının tabanından gözlerinin arasına uzanan kahverengi bir saç tutamına sahiptir. Kahverengi saçtan devam eden beyaz bir leke yanağın ortasına kadar uzanır. Öte yandan, oriksin beyaz bir alnı vardır ve sadece gözlerinin üzerinde belirgin bir kahverengi leke bulunmaktadır.²⁴ Sığır gibi büyük, kare dişlere sahip olması ve tipik yüz bezlerinden yoksun olmasıyla diğer antiloplardan farklıdır.²⁵

Souss-Massa Ulusal Parkı, Fas'taki Addakslar

Addax (Addax nasomaculatus) adult male and juvenile.jpg|Yetişkin bir erkek ve yavru Addax (Addax nasomaculatus) female.jpg|Bir dişi Addax (Addax nasomaculatus) juvenile.jpg|Bir yavru Addax (Addax nasomaculatus) young adult head.jpg|Genç yetişkin bir addaksın başı

Parazitler

Addakslar, nemli iklim koşullarında parazitlere en yatkın olanıdır.²⁶ Addakslar, Trichostrongyloidea ve Strongyloidea süperfamilyalarında daima nematodalarla enfekte olmuştur.²⁷ Teksas'taki egzotik bir çiftlikte, bunlardan birincisi baskın olan şırdanında Haemonchus contortus ve Longistrongylus curvispiculum nematodlarına ev sahipliği yapan bir addaks bulunmuştur.²⁸²⁹

Yaşam şekli

Addakslar suyu, yedikleri bitkilerden alırlar. Bulduklarında ise hiç içmezler. Öbür antiloplar kadar hızlı koşamadıklarından, aşırı avlanma sonucunda soyları tükenmeye yüz tutmuştur.