zambak ne demek?

Zambak veya gerçek zambak (Lilium), zambakgiller (Liliaceae) familyasının çiçek soğanıyla yetişen, hepsi büyük belirgin çiçekli, otsu çiçekli bitkilerin bir cinsidir. Zambakgiller familyasında bu cinsin 110 civarı bitki türü vardır.

Zambaklar, kültürde ve dünyanın birçok yerinde edebiyatta önemli bir çiçekli bitki grubudur.

Türlerin çoğu ılıman kuzey yarım küreye özgüdür ancak yayılım alanları kuzey alttropiklere kadar uzanır. Diğer birçok bitkinin ortak adında "zambak" (İng.: lily) vardır ancak onlar gerçek zambaklarla akraba değildir.

Genellikle bahçe ve süs bitkisi olarak kullanılır, bazı soğanlı türleri ve zambak çiçekleri kimi ülke mutfaklarında besin olarak tüketilir.

Açıklama

Zambaklar boyları arasında değişen çok yıllık bitkilerdir.

Uzun ömürlü organları çıplak veya tohum zarfsız, pullu toprak altı soğanları oluşturur. Bazı Kuzey Amerika türlerinde soğanın tabanı, üzerinde çok sayıda küçük soğan olan rizomlara dönüşür. Bazı türler kollar (ingilizce: stolon) geliştirir.

Çiçek soğanlarının çoğu toprağın derinliklerine gömülür ancak birkaç türü toprak yüzeyine yakın soğanlar oluşturur.

Birçok tür gövde kökleri (ingilizce: stem-roots) oluştur. Bunlarla soğan toprakta bir miktar derinlikte doğal olarak büyür ve her yıl yeni gövde, topraktan çıkarken soğanın üzerine tesadüfi kökler verir. Bu kökler, soğanın tabanında gelişen bazal köklere ektir. Çiçekleri büyük, genellikle kokulu ve beyazlar, sarılar, portakallar, pembeler, kırmızılar ve morlar dahil olmak üzere geniş bir renk yelpazesine sahiptir. İşaretler, noktalar ve fırça darbesi şekillidir.

Bitkiler ilkbahar sonunda veya yazın çiçeklidir.

Çiçekleri, huni şeklinden "Türk şapkası" na kadar değişen çiçekler vermek için altı tepeller (ingilizce: tepal) yayılır, sapın ucunda çiçek salkımlarında veya şemsiye şeklinde çiçeklerde taşınırlar. Tepaller birbirinden bağımsızdır ve her çiçeğin tabanında bir nektar taşırlar.

Tohumluk 'üstte', ercik başlarının (ingilizce:anther) bağlanma noktasının üstündedir.

Meyvesi üç hücreli bir kapsüldür.¹

Tohumlar yaz sonunda olgunlaşır. Birçoğu soğuk ılıman iklimlere uyum sağlamış, değişken ve bazen karmaşık çimlenme desenleri sergiler.

Çoğu serin ılıman türü yaprak döken’ dir ve kendi doğal ortamlarında kışın uykudadırlar. Ancak yazları sıcak ve kışları ılık geçen bölgelere özgü (Lilium candidum, Lilium catesbaei, Lilium longiflorum) gibi birkaç türü yapraklarını döker ve yaz veya sonbaharda kısa bir uyku dönemine girer, sonbahardan kışa kadar filizlenir, yeterli soğuğu aldıktan sonra gövde, ısınan havalarda uzamaya başlayana kadar yapraklardan oluşan esas bir rozet taşıyan cüce gövdeler oluşturur.

Temel kromozom sayısı on ikidir (n=12).²

Tıbbi kullanımları

Geleneksel Çin tıbbında kullanıların listesi şunlardır: 野百合 Lilium brownii, 百合 Lilium brownii var. viridulum, 渥丹 Lilium concolor, 毛百合 Lilium dauricum, 卷丹 Lilium lancifolium, 山丹 Lilium pumilum, 南川百合 Lilium rosthornii, 药百合*Lilium speciosum* var. gloriosoides, 淡黄花百合 Lilium sulphureum³⁴

Tayvan'daki zambakla ilgili resmi yayın listesi:

Lilium lancifolium Thunb., Lilium brownii var. viridulum Baker, Lilium pumilum DC.⁵

Kanpō 'da ya da Japonya'da uygulandığı gibi Çin tıbbında resmi Japon devleti pharmacopeia tarafından aşağıda listesi olan zambak soğanı türleri kullanılır (bilinen (geleneksel farmakolojik çevrelerde olarak bilinen zambak soğanı) : Lilium lancifolium, Lilium brownii, Lilium brownii var. colchesteri, Lilium pumilum⁶

Soğanlardan çıkan kabuklar kullanılır ve genellikle buharda pişirilir.⁷

Güney Kore'de tıbbi kullanım için resmi olarak listelenen zambak türleri şunlardır: 참나리 Lilium lancifolium Thunberg; 당나리 Lilium brownii var. viridulun Baker;⁸⁹

Türleri

Tanınmış bazı zambak türleri:

<table> <tbody> <tr class="odd"> <td><ul> <li><a href="Lilium_albanicum" title="wikilink">Lilium albanicum</a></li> <li><a href="Lilium_amabile" title="wikilink">Lilium amabile</a></li> <li><a href="Lilium_amoenum" title="wikilink">Lilium amoenum</a></li> <li><a href="Lilium_anhuiense" title="wikilink">Lilium anhuiense</a></li> <li><a href="Lilium_arboricola" title="wikilink">Lilium arboricola</a></li> <li><a href="Lilium_auratum" title="wikilink">Lilium auratum</a> – Altın ışınlı Japon zambağı</li> <li><a href="Lilium_bakerianum" title="wikilink">Lilium bakerianum</a></li> <li><a href="Lilium_bolanderi" title="wikilink">Lilium bolanderi</a></li> <li><a href="Lilium_bosniacum" title="wikilink">Lilium bosniacum</a> - Bosna zambağı</li> <li><a href="Lilium_brevistylum" title="wikilink">Lilium brevistylum</a></li> <li><a href="Lilium_brownii" title="wikilink">Lilium brownii</a></li> <li><a href="Lilium_bulbiferum" title="wikilink">Lilium bulbiferum</a> – <a href="Portakal_zambağı" title="wikilink">Portakal zambağı</a></li> <li><a href="Lilium_callosum" title="wikilink">Lilium callosum</a></li> <li><a href="Lilium_canadense" title="wikilink">Lilium canadense</a> – <a href="Kanada_zambağı" title="wikilink">Kanada zambağı</a></li> <li><a href="Lilium_candidum" title="wikilink">Lilium candidum</a> – <a href="Ak_zambak" title="wikilink">Ak zambak</a></li> <li><a href="Lilium_carniolicum" title="wikilink">Lilium carniolicum</a></li> <li><a href="Lilium_catesbaei" title="wikilink">Lilium catesbaei</a></li> <li><a href="Lilium_cernuum" title="wikilink">Lilium cernuum</a></li> <li><a href="Lilium_chalcedonicum" title="wikilink">Lilium chalcedonicum</a> – Sarıklı zambak</li> <li><a href="Lilium_ciliatum" title="wikilink">Lilium ciliatum</a> – Tüylü(Kirpikli) zambak</li> <li><a href="Lilium_columbianum" title="wikilink">Lilium columbianum</a></li> <li><a href="Lilium_concolor" title="wikilink">Lilium concolor</a></li> <li><a href="Lilium_dauricum" title="wikilink">Lilium dauricum</a></li> <li><a href="Lilium_davidii" title="wikilink">Lilium davidii</a></li> <li><a href="Lilium_distichum" title="wikilink">Lilium distichum</a></li> <li><a href="Lilium_duchartrei" title="wikilink">Lilium duchartrei</a></li> <li><a href="Lilium_fargesii" title="wikilink">Lilium fargesii</a></li> <li><a href="Lilium_floridum" title="wikilink">Lilium floridum</a></li> <li><a href="Lilium_formosanum" title="wikilink">Lilium formosanum</a></li> <li><a href="Lilium_grayi" title="wikilink">Lilium grayi</a></li> <li><a href="Lilium_habaense" title="wikilink">Lilium habaense</a></li> <li><a href="Lilium_hansonii" title="wikilink">Lilium hansonii</a></li> <li><a href="Lilium_heldreichii" title="wikilink">Lilium heldreichii</a></li> </ul></td> <td><ul> <li><a href="Lilium_henrici" title="wikilink">Lilium henrici</a></li> <li><a href="Lilium_henryi" title="wikilink">Lilium henryi</a> – Henry zambağı</li> <li><a href="Lilium_huidongense" title="wikilink">Lilium huidongense</a></li> <li><a href="Lilium_humboldtii" title="wikilink">Lilium humboldtii</a> – <a href="Humboldt_zambağı" title="wikilink">Humboldt zambağı</a></li> <li><a href="Lilium_iridollae" title="wikilink">Lilium iridollae</a></li> <li><a href="Lilium_jankae" title="wikilink">Lilium jankae</a></li> <li><a href="Lilium_jinfushanense" title="wikilink">Lilium jinfushanense</a></li> <li><a href="Lilium_kelleyanum" title="wikilink">Lilium kelleyanum</a></li> <li><a href="Lilium_kelloggii" title="wikilink">Lilium kelloggii</a></li> <li><a href="Lilium_lancifolium" title="wikilink">Lilium lancifolium</a> (L. tigrinum) – Kaplan zambağı</li> <li><a href="Lilium_lankongense" title="wikilink">Lilium lankongense</a></li> <li><a href="Lilium_ledebourii" title="wikilink">Lilium ledebourii</a></li> <li><a href="Lilium_leichtlinii" title="wikilink">Lilium leichtlinii</a></li> <li><a href="Lilium_leucanthum" title="wikilink">Lilium leucanthum</a></li> <li><a href="Lilium_lijiangense" title="wikilink">Lilium lijiangense</a></li> <li><a href="Lilium_longiflorum" title="wikilink">Lilium longiflorum</a> – Paskalya zambağı</li> <li><a href="Lilium_lophophorum" title="wikilink">Lilium lophophorum</a></li> <li><a href="Lilium_maritimum" title="wikilink">Lilium maritimum</a></li> <li><a href="Lilium_martagon" title="wikilink">Lilium martagon</a> – Türk zambağı</li> <li><a href="Lilium_matangense" title="wikilink">Lilium matangense</a></li> <li><a href="Lilium_medeoloides" title="wikilink">Lilium medeoloides</a></li> <li><a href="Lilium_medogense" title="wikilink">Lilium medogense</a></li> <li><a href="Lilium_michauxii" title="wikilink">Lilium michauxii</a> – Carolina zambağı</li> <li><a href="Lilium_michiganense" title="wikilink">Lilium michiganense</a> – Michigan zambağı</li> <li><a href="Lilium_monadelphum" title="wikilink">Lilium monadelphum</a></li> <li><a href="Lilium_nanum" title="wikilink">Lilium nanum</a></li> <li><a href="Lilium_neilgherrense" title="wikilink">Lilium neilgherrense</a></li> <li><a href="Lilium_nepalense" title="wikilink">Lilium nepalense</a></li> <li><a href="Lilium_occidentale" title="wikilink">Lilium occidentale</a></li> <li><a href="Lilium_orientale" title="wikilink">Lilium orientale</a></li> <li><a href="Lilium_oxypetalum" title="wikilink">Lilium oxypetalum</a></li> <li><a href="Lilium_papilliferum" title="wikilink">Lilium papilliferum</a></li> <li><a href="Lilium_paradoxum" title="wikilink">Lilium paradoxum</a></li> <li><a href="Panther_lily" title="wikilink">Lilium pardalinum</a> – Panter zambağı</li> </ul></td> <td><ul> <li><a href="Lilium_parryi" title="wikilink">Lilium parryi</a></li> <li><a href="Lilium_parvum" title="wikilink">Lilium parvum</a></li> <li><a href="Lilium_philadelphicum" title="wikilink">Lilium philadelphicum</a> – <a href="Odun_zambağı" title="wikilink">Odun zambağı</a></li> <li><a href="Lilium_pinifolium" title="wikilink">Lilium pinifolium</a></li> <li><a href="Lilium_pomponium" title="wikilink">Lilium pomponium</a></li> <li><a href="Lilium_primulinum" title="wikilink">Lilium primulinum</a></li> <li><a href="Lilium_pumilum" title="wikilink">Lilium pumilum</a> – Kore zambağı</li> <li><a href="Lilium_pyrenaicum" title="wikilink">Lilium pyrenaicum</a></li> <li><a href="Lilium_pyrophilum" title="wikilink">Lilium pyrophilum</a></li> <li><a href="Lilium_regale" title="wikilink">Lilium regale</a> – Regal zambağı</li> <li><a href="Lilium_rhodopaeum" title="wikilink">Lilium rhodopaeum</a></li> <li><a href="Lilium_rosthornii" title="wikilink">Lilium rosthornii</a></li> <li><a href="Lilium_rubescens" title="wikilink">Lilium rubescens</a></li> <li><a href="Lilium_saccatum" title="wikilink">Lilium saccatum</a></li> <li><a href="Lilium_sargentiae" title="wikilink">Lilium sargentiae</a></li> <li><a href="Lilium_sempervivoideum" title="wikilink">Lilium sempervivoideum</a></li> <li><a href="Lilium_sherriffiae" title="wikilink">Lilium sherriffiae</a></li> <li><a href="Lilium_souliei" title="wikilink">Lilium souliei</a></li> <li><a href="Lilium_speciosum" title="wikilink">Lilium speciosum</a> – Japon zambağı</li> <li><a href="Lilium_stewartianum" title="wikilink">Lilium stewartianum</a></li> <li><a href="Lilium_sulphureum" title="wikilink">Lilium sulphureum</a></li> <li><a href="Lilium_superbum" title="wikilink">Lilium superbum</a></li> <li><a href="Lilium_taliense" title="wikilink">Lilium taliense</a></li> <li><a href="Lilium_tianschanicum" title="wikilink">Lilium tianschanicum</a></li> <li><a href="Lilium_tsingtaı" title="wikilink">Lilium tsingtaı</a></li> </ul></td> </tr> </tbody> </table>

Galeri

Dosya:Lys royal croissance FR 2013.jpg Dosya:Lilium auratum - pollen.jpg|Lilium auratum (Doğu zambağı) polenlerinin Elektron mikroskopu altındaki görüntüsü Dosya:Lily Lilium 'Citronella' Flower.jpg|Lilium citronella (Sitronella zambağı) Dosya:Beyaz bir zambak.jpg|Beyaz zambak Dosya:Lys royal 2 FR 2012.jpg|Lilium regale Dosya:Dwarf Asiatic Lily Hybrid-Lilium 'Matrix'-Offnfopt 4635.JPG|Lilium 'Matrix'