Uganda ya da resmî adıyla Uganda Cumhuriyeti, Afrika kıtasının doğu kesiminde yer alan ve denize kıyısı olmayan bir kara ülkesidir. Ülkenin sınır komşularını kuzeyde Güney Sudan, doğuda Kenya, güneyde çoğu sınırı Victoria Gölü ile oluşan Tanzanya, güneybatıda Ruanda ve batıda ise Kongo Demokratik Cumhuriyeti oluşturmaktadır. Ülkenin başkenti Kampala'dır.
Ülke içerisinde özerk bir krallık olan Buganda Krallığı da yer almaktadır.
Ülke ismini Uganda'nın güneydoğu bölgesinde yer alan ve özerk bir krallık olan Buganda Krallığı'ndan almaktadır. Bantu gruplarının yaşadığı Buganda'da konuşulan Bantu dilinde temel kelimeye (burada Ganda) gelen ön ek kelimenin anlamını değiştirebilmekteydi. Buna göre Buganda Bagandalılar 'ın yaşadığı ve Luganda dilini konuştukları yer olarak ifade edilmekteydi. Avrupalıların bölgeyle ve Uganda halkıyla ilk teması Tanzanya kıyıları üzerinden olduğu için bu bölgede konuşulan Swahili dilinde -lerin yaşadığı yer anlamına gelen Bu- ön eki yerine U ön eki kullanıldığı için bu bölgeler Avrupalılar tarafından Uganda olarak adlandırılmış ve günümüzde de kullanımı da bu şekilde devam etmektedir.12
Uganda coğrafyasının karakteristik özellikleri arasında göller, Nil Nehri (Beyaz Nil Nehri), derin ormanlar ve savana yer almaktadır. Ülkenin güney bölgesinden Ekvator çizgisi geçmektedir. Uganda'nın en derin noktasını Beyaz Nil nehir yatağı oluşturmakta olup, bu nokta deniz seviyesinden 610 m yüksekte bulunmaktadır. Ülkenin en yüksek noktasını ise Ruwenzori Sıradağı içerisinde yer alan ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti sınırında bulunan 5.109 m yüksekliğe sahip olan Stanley Dağı'nın uç noktası olan Margherita Peak oluşturmaktadır. Ülke topraklarının büyük bir bölümü deniz seviyesinden ortalama 1.000 m yükseklikte bulunan platolardan oluşmaktadır.
Ülke sahip olduğu 241,038 km²'lik yüzölçümü ile Afrika kıtasının 31., dünyanın ise 80. büyük ülkesidir.3 Uganda'nın toplamda sahip olduğu 2.698 km'lik sınırdan 765 km'si Demokratik Kongo Cumhuriyeti, 933 km'si Kenya, 169 km'si Ruanda, 435 km'si Güney Sudan ve 396 km'si Tanzanya ile oluşmaktadır. Ülke karasal bir ülke olması sebebiyle açık denizlere kıyısı bulunmamaktadır.
Ülke genelinde tropikal iklim hakimdir. Ancak ülke topraklarının genelinin 1.000 m ortalamasına sahip olmasından dolayı tropikal iklimin yarattığı sıcaklık hissedilememekte ve serin bir hava hakim olmaktadır. Bu sebepten dolayı ne aşırı bir sıcaklıktan ne de aşırı bir soğuktan bahsedilebilmektedir. Uganda genelinde hava sıcaklıkları gündüz 25 °C ile 30 °C arası, gece ise 17 °C civarı ölçülmektedir. Ülkede ölçülen en uç sıcaklıklar ise 10 °C ve 35 °C düzeyindedir. Özellikle ülkenin kuzeydoğu kesimininde ise yarı kurak iklim yaşanmaktadır. Bu iklim çeşidinde buharlaşma oranı, yıllık yağış ortalaması oranından daha fazla bir konumdadır. Yıllık yağış ortalamaları önceki yıllarda 1.000 mm ile 1.500 mm arasında değişkenlik göstermekteydi ve sadece Aralık-Şubat ile Haziran-Ağustos dönemlerini kapsayan iki kurak dönem yaşanmaktaydı. Ancak günümüzde özellikle kuzey bölgelerde yıllar boyunca yağmur yağmayan kesimler bulunmakta olup, yağmur sezonunun yaşandığı sadece bir dönem görülebilmektedir.
Uganda çok çeşitli bir bitki örtüsüne sahiptir. Doğu Afrika savanalarından Afrika'nın orta kesiminde yer alan yağmur ormanlarına kadar geniş bir yelpaze ülke topraklarında yer almakta olup, bu geniş yelpaze olumlu anlamda da bitki ve hayvan çeşitliliğine yansımaktadır. Ülke genelinde çoğu sınır çevresinde olmak üzere dokuz ulusal park ve altı yaban yaşam rezervleri bulunmaktadır.
Ülkede yaşam bulan yaban hayat yaşanan iç savaşında etkileri ile olumsuz bir tablo çizse de oluşturulan ulusal parklarda hayvanları görmek mümkündür. Ülkede yer alan iki önemli doğal koruma alanı olan Murchison-Falls Ulusalpark ve Queen-Elizabeth Ulusalpark bu hayvan çeşitliliğini barındırmaktadır. Uganda'ya özgü olan Uganda Antilopu ülkede sık rastlanan hayvanlardan biridir. Ayrıca ülkenin aynı zamanda sembolü konumunda da olan Taçlı Turna Victoria Gölü kıyılarında çok sık bulunmaktadır.
1950'li yıllarda 5 milyona yakın olarak tespit edilen Uganda nüfusu 2002 yılında 24,3 milyon olarak ifade edilmiştir.4 Günümüzde ise ülke nüfusunun 2022 tahmini verilerine göre 46,205,893 kişi olduğu belirtilmektedir. Ülke içerisinde uzun yıllar süren iç savaş demografik sorunların doğmasına sebebiyet vermiştir.
Uganda oldukça genç bir nüfusa sahip olup, 2020 tahmini verilerine göre %68,46'sı 0-24 yaş aralığındadır. Ülkenin sadece %2,38'i 65 yaş ve üzerindedir.5
0-14 yaş: %48.21 (erkek 10,548,913/kadın 10,304,876)
15-24 yaş: %20.25 (erkek 4,236,231/kadın 4,521,698)
25-54 yaş: %26.24 (erkek 5,202,570/kadın 6,147,304)
55-64 yaş: %2.91 (erkek 579,110/kadın 681,052)
65 yaş ve üzeri: %2.38 (erkek 442,159/kadın 589,053)
Şehirde yaşayanların oranı 2022 verilerine göre %26,2 ile düşük bir seviyede olan ülkede, nüfusun yıllık artış oranı 2022 tahmini verilerine göre %3,27 düzeyindedir.6
Uganda genelinde 40'tan fazla etnik grup bir arada yaşamaktadır. Bu etnik gruplarının her birinin ayrı dilleri, kültürleri ve gelenekleri olup, bazı etnik gruplarda farklı din de görülebilmektedir.
Ülke genelinde yaşayan nüfusun yarısından fazlasını, yaklaşık olarak %60'ı Bantu etnik grubu üyeleri oluşturmaktadır. Bu topluluklar genel olarak Kyoga Gölü'nün güneyinde ve batısında yerleşiktirler. Bantu etnik grubu içerisinde çoğunluğu ise ülkeye de isimlerini veren Baganda etnik grubudur. Ülkeye ve ülke vatandaşlarına adını veren bu grup nüfusun %16,9'unu teşkil etmektedir. Ankole ve Basoga etnik grupları ise %8,4'er oran ile en kalabalık ikinci etnik grupları oluşturmaktadırlar.
| Etnik Grup | Oran |
|---|---|
| Baganda | %16,9 |
| Ankole | %9,5 |
| Basoga | %8,4 |
| Bakiga | %6,9 |
| Iteso | %6,4 |
| Langi | %6,1 |
| Acholi | %4,7 |
| Bagisu | %4,6 |
| Diğer | %36,5 |
Ülkede İngilizce ile birlikte 2005 yılında kabul edilen yeni yasaya göre Swahilice de resmi dil statüsündedir. Swahili dili polis ve askeri birliklerde komut dili olarak kullanılmakta olup, sivil hayatta neredeyse hiç kullanılmamaktadır.7
Bu dillerin haricinde Uganda içerisinde özerk bir yapıya sahip olan ve geçmişi sömürge dönemi öncesine dayanan Buganda Krallığı'nda ise resmi dil olarak Bantu dil grubu üyesi Luganda dili kullanılmaktadır.
Ülke genelinde yaşayan nüfusun %85'i Hristiyan dinine inanmaktadır. Hristiyan dini içerisinde ise Katolik mezhebine göre yaşamını sürdürenler %42 ile çoğunluğu oluşturmakta olup, %36'sı ise Anglikanizm inancına göre yaşamaktadırlar. Uganda'da çoğunluğu sünni mezhebinin oluşturduğu %12 civarında bir müslüman topluluk yaşamaktadır. Afrika yerel dinlere inanların oranı ise %1 düzeyindedir.
2002 yılında gerçekleştirilen nüfus sayım sonuçlarında nüfus içerisindeki din oranları şu şekilde belirlenmiştir:8
| Din | 1991 sonuçları | 1991 yüzdesi | 2002 sonuçları | 2002 yüzdesi |
|---|---|---|---|---|
| Katolik | 7.426.511 | 44,5 | 10.242.594 | 41,9 |
| Anglikanizm | 6.541.830 | 39,2 | 8.782.821 | 35,9 |
| İslam | 1.758.101 | 10,5 | 2.956.121 | 12,1 |
| Pentekostalizm | - | - | 1.129.647 | 4,6 |
| Yedinci Gün Adventist Kilisesi | 179.624 | 1,1 | 367.972 | 1,5 |
| Ortodoks Kilisesi | 4.738 | 0,0 | 35.505 | 0,1 |
| Diğer hristiyan mezhepleri | 101.914 | 0,6 | 286.581 | 1,2 |
| Bahailik | - | - | 18.614 | 0,1 |
| Diğer hristiyanlık harici dinler | 658.987 | 4,0 | 159.259 | 0,7 |
| Yerel dinler | - | - | 241.630 | 1,0 |
| Dinsiz | - | - | 212.388 | 0,9 |
| Toplam | 16.671.705 | 100,0 | 24.433.132 | 100,0 |
Uganda'nın günümüzde de nüfusun küçük bir kısmını oluşturan, bölgede yaşayan en eski etnik grup konumunda olan ve Pigme ailesine ait topluluk olan Tva etnik grubudur. Günümüzden yaklaşık 2000 yıl önce tarım ile uğraşan Bantu grupları tarafından bölgeden uzaklaştırılmışlardır.
15. yüzyıldan itibaren bölgenin özellikle de güney kesimlerinde birçok krallık kurulmuştur. Bu yeni kurulan krallıklar içerisinde Buganda Krallığı önemli bir yere sahipti. Ayrıca Ankole Krallığı, Bunyoro Krallığı ve Toro Krallığı'da bu yüzyıl içerisinde bu bölgede kurulan krallıklar olmuşlardır.
19. yüzyılda bölgeye Arap tüccarların fildişi ve köle ticareti yapmak adına göl kıyısı kesimlerine gelmesi ile bölge nüfusu İslamiyet ile tanışmış ve islam dini önem kazanmaya başlamıştır.
1860 yılında bölgeye ilk gelen Avrupalılar olan Britanyalı John Hanning Speke ve John Hanning Speke, Nil nehrinin kaynağını da aynı zamanda ilk keşfeden Avrupalılar olmuştur. Bu dönemde Afrika kıtasının doğusunda Avrupalılar sömürgeleştirme süreci de başlamış, bu süreçte buraya gelen grup içerisinde yer alan hem Katolik hem de Protestan misyonerler kısa sürede misyonerlik faaliyetlerinde başarı göstererek birçok halk gruplarını kendi dinlerinin mensubu yapmışlardır.
Uganda 1894 yılında Britanya himayesi altına girmiş, bu süreçte sömürge ekonomisi pamuk ve kahve ekimine öncelik verdirmiştir. Aynı dönemde yapılan demiryolu hattı ile Mombasa, Nairobi üzerinden Kampala ile birleştirilmiştir.
1950'li yıllarda sömürge sisteminden kurtulmak adına adımlar atılmış, partiler kurulmuş ve bir meclis oluşturulmuştur. Yerel temsilciliklerde siyahi yerliler beyaz Avrupalılar kadar temsil hakkı elde ederek bölgede söz sahibi olmuşlardır. 1958 yılında gerçekleştirilen ilk meclis seçimlerinde sonucu Uganda nüfusu milletvekillerini seçmiştir. Uganda 9 Ekim 1962 yılında Büyük Britanya'dan bağımsızlığını ilan etmiş, o güne kadar Kral Mutesa II. unvanı ile Buganda Krallığı'nı yöneten Edward Mutesa yeni ülkenin ilk devlet başkanı seçilmiştir. Ülkenin bağımsızlığını kazanması ile birlikte ülkenin ikinci başbakanı olan Milton Obote 1966 yılında devlet başkanı Mutesa'yı görevinden uzaklaştırarak kendisini devlet başkanı olarak ilan etmiştir ve başbakanlık görevi 1966 ile 1980 arası kaldırıldı. Obote'nin iktidarı döneminde yaşanan gelişmeler ülke içerisinde sorunlara neden olmuş, birçok işletme kamulaştırılmış, gizli polis teşkilatı vasıtası ile karşıt görüşlülere işkenceler uygulanmıştır.9
Obote'nin İngiliz Milletler Topluluğu toplantısı için Singapur'da olduğu bir dönemde bu boşluğu değerlendiren ordu komutanı İdi Amin 25 Ocak 1971 tarihinde gerçekleştirdiği askeri darbe ile Obote'yi görevden uzaklaştırarak devlet yönetimini ele geçirmiş ve kendisini devlet başkanı ilan etmiştir.
İdi Amin diktatör olarak ülkeyi yönettiği 1971 ile 1979 yılları arasında muhalifler başta olmak üzere birçok kişi takip edilmiş, işkence görmüş ve öldürülmüş toplamda da bu süreçte 300.000 kişi cinayetlere kurban gitmiştir. Amin özellikle kendisinin de üyesi olduğu Nilote etnik grubu dışında kalan diğer etnik gruplara karşı da aşırı şiddet uygulamış, Hindistan kökenlilerin başta olduğu ve özellikle günlük ticari hayata yön veren Asya kökenli göçmenleri de şiddet ile ülkeden kovmuştur.
Uganda birliklerinin 1978 yılında Kagera bölgesini ilhak etmek amacı ile beklenmedik bir anda Tanzanya'ya saldırması sonucu karşı taarruzda aralarında bugünkü devlet başkanı Yoweri Museveni bulunduğu Uganda isyancı örgütlerin de desteği ile Tanzanya birlikleri 11 Nisan 1979 yılında başkent Kampala'yı ele geçirmişlerdir. Bu gelişmenin ardından ülkeden kaçan Amin önce Libya'ya sonra Irak'a son olarak da Suudi Arabistan'a kaçarak sürgün hayatı yaşamıştır. Eylül 1980'de gerçekleştirilen seçimlerde yeniden devlet başkanı seçilen Milton Obote, seçim hilesi suçlaması ile karşı karşıya kalmış, bunun üzerine Museveni kendisine bağlı isyancı birlikler ile Milton'a karşı mücadeleye girmiştir. Obote'nin ikinci devlet başkanlığı döneminde de ülke sık sık ölümler, baskılar yaşanmış, belli etnik gruplar hedef alınmıştır.
Yoweri Kaguta Museveni az sayıda National Resistance Army birliği ile birlikte başarılı bir gerilla savaşı yürüterek Ocak 1986'da başkent Kampala'yı ele geçirmiştir. Museveni bu olaydan sonra herhangi bir seçim gerçekleştirilmeden kendisini devlet başkanı olarak ilan etmiştir. Uganda'da Şubat 1989'da geçici parlamentoyu oluşturmak adına ilk seçimler gerçekleştirilmiş, Mayıs 1996 yılında da yapılan ilk devlet başkanlığı seçimlerinde de Museveni oyların %75'ini alarak resmen ülkenin devlet başkanı seçilmiştir. 2001 yılı Mart ayında gerçekleştirilen ve yine sadece iktidardaki partinin tek parti olarak katıldığı seçimlerde de oyların %69'unu elde eden Museveni yeniden bu göreve seçilmiştir. 2005 yılında yapılan değişiklik ile o güne kadar yasak olan parti kurma faaliyetleri serbest bırakılmış ve 2006 yılında gerçekleştirilen seçimlerde de ilk defa birden fazla partinin katılımına izin verilmiştir. Bu söz konusu 2006 yılı seçimlerinde yasal olarak iki dönem devlet başkanlığı görevini gerçekleştirdiği için adaylığı mümkün olmayan Museveni, bu durumu çıkartılan yeni bir yasa ile ortadan kaldırarak seçimlere girmiş ve seçimlerde de %59 oy olarak üçüncü dönem için devlet başkanlığı makamına getirilmiştir.
Museveni 18 Şubat 2011 tarihinde gerçekleştirilen yeni seçimlerde 25 yıllık iktidarının ardından bir beş yıl daha bu göreve seçilmiştir. Bu seçimlerde Museveni %68,38 oy oranına ulaşırken, rakibi muhalefet partisi lideri olan Kizza Besigye oyların sadece %26,01 alabilmiştir. Ülkede seçimler sakin bir ortamda gerçekleşmiş olsa da10, Nisan 2011'de ülkede özellikle muhalefet partisi lideri Besigye'nin gözaltına alınması sonucu çatışmalar yaşanmıştır.11 Bu beş yıllık sürenin sona ermesi neticesinde 18 Şubat 2016 tarihinde gerçekleştirilen yeni devlet başkanlığı seçimlerinde yeniden aday olan Museveni, bu seçimlerden de başarılı bir şekilde ayrılarak otuz yıllık iktidarına beş yıllık bir yönetim süresini daha ekleme imkânı elde etmiştir. Söz konusu seçimlerde oyların %60,6'sını elde eden Museveni, 2011'de rakibi olan Besigye'nin %35,6'da kalması ile seçimlerin galibi olmuştur.12
Uganda dört bölgeye ve bölgelere bağlı toplamda 112 ilçeye ayrılmış durumdadır. Bu bölgeler ülke içerisinde herhangi bir idari yapı oluşturmamakta olup, sadece ek bir idari yapıyı ifade etmektedir. 1990'lı yılların ortalarına kadar on ilden ve bu illere bağlı toplam 38 ilçeden oluşan Uganda'da bu yıllardan itibaren daha küçük idari birimler oluşturulmaya başlanmıştır.
Uganda'da bu yıllarda il konumunda olan Nile, Northern, Karamoja, Western, Eastern, North Buganda, Busoga, Central, Southern ve South Buganda söz konusu 90'lı yılların sonundan itibaren küçültülerek ilçe sayısı arttırılmıştır. Buna göre 2000 yılında sekiz, 2001 yılında bir, 2002 yılı sonuna kadar 56, 2005/2006 dönemine kadar 24 yeni ilçe oluşturularak 2006 yılı sonunda 80 ilçeye ulaşılmıştır. Haziran 2010 tarihinden bu yana ülke başkent Kampala'nın da içerisinde bulunduğu 112 ilçeden oluşmaktadır.
Ülkenin dört bölgesine ait veriler şu şekildedir:
<table> <caption>Uganda'nın bölgeleri <a href="#fn1" class="footnote-ref" id="fnref1" role="doc-noteref"><sup>1</sup></a></caption> <thead> <tr class="header"> <th><p>Bölge</p></th> <th><p>Nüfus 2002</p></th> <th><p>Yüzölçümü</p></th> </tr> </thead> <tbody> <tr class="odd"> <td><p><a href="Merkez_Bölgesi_(Uganda)" title="wikilink">Merkez</a></p></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><p><a href="Batı_Bölgesi_(Uganda)" title="wikilink">Batı</a></p></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="odd"> <td><p><a href="Doğu_Bölgesi_(Uganda)" title="wikilink">Doğu</a></p></td> <td></td> <td></td> </tr> <tr class="even"> <td><p><a href="Kuzey_Bölgesi_(Uganda)" title="wikilink">Kuzey</a></p></td> <td></td> <td></td> </tr> </tbody> </table> <section class="footnotes footnotes-end-of-document" role="doc-endnotes"> <hr /> <ol> <li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="#fnref1" class="footnote-back" role="doc-backlink">↩︎</a></li> </ol> </section>Uganda'nın bölgeleri 13
Uganda, başkent Kampala dışında küçük ölçekli şehirlere sahip olup, başkent hariç sadece Gulu ve Lira 100.000 nüfus sınırını aşmaktadır.
Kampala | pop_1 = 1 353 189 | img_1 = KampalaSkyline.jpg
| city_2 = Gulu | div_2 = Gulu (İlçe){{!}}Gulu | pop_2 = 146 858 | img_2 = St. Josephs Cathedral in Gulu.JPG
| city_3 = Lira, Uganda{{!}}Lira | div_3 = Lira (İlçe){{!}}Lira | pop_3 = 119 323 | img_3 =
| city_4 = Mbarara | div_4 = Mbarara (İlçe){{!}}Mbarara | pop_4 = 97 500 | img_4 =
| city_5 = Jinja, Uganda{{!}}Jinja | div_5 = Jinja (İlçe){{!}}Jinja | pop_5 = 93 061 | img_5 =
| city_6 = Bwizibwera | div_6 = Mbarara (İlçe){{!}}Mbarara | pop_6 = 79 157 | img_6 =
| city_7 = Mbale | div_7 = Mbale (İlçe){{!}}Mbale | pop_7 = 76 493 | img_7 =
| city_8 = Mukono | div_8 = Mukono (İlçe){{!}}Mukono | pop_8 = 67 290 | img_8 =
| city_9 = Kasese | div_9 = Kasese (İlçe){{!}}Kasese | pop_9 = 67 269 | img_9 =
| city_10 = Masaka | div_10 = Masaka (İlçe){{!}}Masaka | pop_10 = 65 373 | img_10 =
}} <noinclude>
Orijinal kaynak: uganda. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
[André Cherpillod: Dictionnaire Étymologique des Noms Géographiques. 2. Auflage. Masson, Paris 1991] ↩
[Hugo Kastner: Von Aachen bis Zypern, Geographische Namen und ihre Herkunft, Anekdoten, Fakten und Vergleiche ; mehr als 3500 Namen aus aller Welt. Humboldt, Baden-Baden 2007] ↩
[ Uganda Constitution (Amendment) Act 2005 (Act No. 11 of 2005): „3. Replacement of article 6 of the Constitution. For article 6 of the Constitution, there is substituted the following: 6. Official language. (1) The official language of Uganda is English. (2) Swahili shall be the second official language in Uganda to be used in such circumstances as Parliament may by law prescribe.“] ↩
[Phares Mukasa Mutibwa (1992). Uganda since independence: a story of unfulfilled hopes. United Kingdom: C. Hurst & Co. Sayfa 65-70] ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page