Tirilye (Rumca: Τρίγλια, Triglia, Brylleion1), Bursa'nın Mudanya ilçesine bağlı mahalledir.
İlçenin batısında, 11 kilometre uzaklıkta, Marmara Denizi kıyısındadır.Yerleşimin doğusunda Kumyaka (Sigi), batısında Eğerce, güneybatısında Yalıçiftlik, güneyinde Kaymakoba ve Mirzaoba köyleri vardır. Bazı araştırmacılar Tirilye’nin Brylleion bağlı Tereia olduğunu iddia etmektedirler.2 Tirilye’nin kardeş şehirleri Yunanistandaki Rafina ve Nea Tirilya dır.3 Tirilye’nin bulunduğu bölge tarih içinde Misyalılar, Traklar, Antik Romalılar, Bizanslılar ve Osmanlılar tarafından yönetilmiştir. 1330’da Osmanlı egemenliğine giren Tirilye’nin ismi 1909’da sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın suikast sonucu öldürülmesinden sonra "Mahmutşevketpaşa" kasabası olarak değiştirilmişse de yerleşim Tirilyeolarak anılmaya devam etmiştir. 1963 yılında "Zeytinbağı" adını alan belde, 2012'de alınan bir kararla4 tekrar “Tirilye” adını almıştır. 2014 yerel seçimleri sonrası belediye kapatılarak mahalle olmuştur.
Thomas Corsten, Atina'ya vergi ödeyen şehirleri gösteren M.Ö. 425/4 ve 421 tarihli listelerdeki Brylleion Tereiası adındaki kentin Tirilye ile ilişkili olabileceğini belirtmiştir. Bölgede bulunan Apollon, Zeus ve Kibele kültlerine ait yazıtlardan dolayı Tirilye'nin doğrudan bir Megara kolonisi veya bu koloniye bağlı bir yerleşim olduğu düşünülmektedir. 11. yüzyılın ortalarında Mikhael Psellos tarafından Opsikion Theması'nın bir yargıcına yazılan mektupta “Trigleia” adı geçmektedir.Patrik II. Georgios Gregorios, (1283-1289) İmparator II. Andronikos Palailogos'a(1282- 1328) yazdığı mektupta, Ioannes adlı yerel yöneticinin“Trigleia”, “Kios” ve “Elegmi” halkından adaletsiz vergi topladığını bildirmiştir.
Tirilye, olasılıkla Mudanya’nın fethi ve Mirzeoba, Kaymakoba gibi Türkmen köylerinin kuruluşu evresinde (1321-1330 arasında) Osmanlılar tarafından ele geçirilmiştir. Fethinden sonra da Rumların çoğunluk olarak yaşadıkları bir yerleşim olma özelliğini korumuştur.
Osmanlı arşiv belgelerine göre 1409 yılında “Dirigle'nin” gelirleri Sultan Yıldırım Bayezid (1389-1402) Vakfı’na akar olmuştur.II. Bayezid döneminde İstanbul’dan 30 hane Türk’ün getirilerek yerleştirildiği ve eski kayıtlarda Kitai’nin iskelesi olarak anılmakta olan Tirilye, Osmanlı döneminde Rumların büyük çoğunlukla yaşadıkları zengin bir yerleşim yeri idi. Özellikle zeytin ve zeytinyağı dünyaca tanınmıştı. İpekböcekçiliği ve şarap üretimi ile balıkçılık da önemli uğraşlar arasında geliyordu.
1692 yılına ait vergi kayıtlarına göre Tirilye'de Rumlara ait altı mahallede toplam iki yüz otuz dört hâne Rum evi vardı.
Tirilye bölgede Mudanya'dan sonra Rum nüfus açısından en kalabalık yerleşimdir. 1830 tarihli vergi kayıtlarında Kite (Ürünlü) kazasına bağlı olan Tirilye'de Kaldırım, Meydan, Aya Yani, Servi, Kemerli ve Çardak olmak üzere altı Rum mahallesinde 590 hane Rum evi bulunmaktaydı. Kaldırım Mahallesi’ne ait 1845 tarihli vergi belgesinde mahallede yaşayan Rumların yaklaşık on bin zeytin ağacı, harir (ipek) ve üzüm bağlarından gelirleri oldukları anlaşılmaktadır. Bu tarihte Kaldırım Mahallesi’nin yıllık geliri 712902 kuruştur.
1870 tarihli HVS göre Tirilye nahiyesinde sekiz yüz hane vardı. Müslim erkek sayısı elli beş, Gayrimüslim sayısı bin altı yüz altmış olmak üzere Tirilye ve ona bağlı köyde toplam erkek nüfus bin yedi yüz beş idi. 1877 tarihli sâlnâmeye göre de yedi mahallede sekiz yüz hâne, altı kilise, iki mektep ve bir cami bulunduğu yazılıdır.
1906 tarihli Hudavendigar Vilayeti Salnamesi’nde belde, şöyle tanıtılmaktadır:
“Tirilye bucağı, Mudanya ilçesinin batısında ve Marmara Denizi kıyısındadır. Hoş bir havası vardır. Kasabada bir Cami-i şerif, bir İslam ve iki Hristiyan ilkokulu, yedi kilise ile eski eser niteliğinde üç manastır vardır. Kemerli denen kilisenin iç bölmelerinde bazı eski eserler bulunmaktadır. Başlıca üretimi zeytin, koza ve ev içi imalat sanayinden olarak çeşitli oda dokumalarından oluşmaktadır. Zeytin ürünü Doğu Rumeli ve Karadeniz kıyıları ile İskenderiye dolaylarına gönderilmektedir.”
1909’da Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesi üstüne, bir süre “Mahmutşevketpaşa” adı verilen belde, kısa süre sonra yine eski adıyla anılır olmuştur.
Yunanistan’ın 1920-1922 arasında Bursa ve çevresini işgal altında bulundurduğu dönemde, Kral Konstantin tarafından ziyaret edilen (Eylül 1921) Tirilye, 13 Eylül 1922 günü Türk ordusunun gelmesi ile işgalden kurtarılmıştır.
Türk Kurtuluş Savaşı sonrasında beldenin Rum halkından bir bölümü kendiliğinden, bir bölümü de Lozan’da varılan “Mübadele Anlaşması” gereğince Yunanistan’a göç etti. Onların yerine Selânik ve Girit’ten gelen Müslüman-Türk göçmenler beldeye yerleştirildi. Ayrıca Selânik, Usturumca, Dedeağaç, Serez, Tikveş, Karacaovalı ve Bulgaristan'dan gelen bazı göçmenler de bölgeye yerleştirildi.
1963’te “Tirilye” adı kaldırılarak yerine "Zeytinbağı" adı verildi. 2012'de ise Zeytinbağı ismi kaldırıldı ve beldenin ismi tekrar “Tirilye” oldu.
Günümüzde Tirilye'de ibadete açık bir kilise bulunmamaktadır. Bizans Dönemi’ne ait Panayia Pantobasilissa (Kemerli Kilise), Fatih Camisi, Medikion Manastırı, Pelekete Manastırı ve Batheos Rhyakos Soteros (Aya Sotiri) Manastırı’nın kiliseleri günümüze ulaşmış, Fatih Camisi hariç diğerleri harap haldedir. 19. yüzyılda yeniden inşa edilen Ayios Yeoryios Kilisesi kültür merkezi, Ayios Ioannes Kilisesi (Dündar Evi) ve Medikion Manastırı'nın karşısındaki mezarlık kilisesi, özel mülkiyete ait konut olarak kullanılmaktadır.
Tirilye'nin eskiden köyleri vardı. Köylerdeki kiliselerde bu listede yer almaktadır.Günümüzde Tirilye mahalle konumundadır ve köyleri de mahalle olarak Mudanya'ya bağlanmıştır. 19. yüzyılın sonlarında beldede 19 yağhane, 2 hamam, 2 okul, 1 cami ile 7 kilise vardı. Trilye'de eski belgelerde geçen şu kiliseler vardı; H. Athanasios, H. Basileios, Hristos Soteros, H. Demetrios, H. Georgios Keto, H. Georgios Kyparissiotes, H. Marina, H. Parapoline, H. Paraskeve (Dereköy Ayia Paraskevi Kilisesi), H. Spyridon kiliseleri ile Madikkion ve Pelekete Manastırları.
1676'da gezgin Dr. John Covel tarafından hazırlanan el yazması bir belgede, kilisenin Panagia Pantobasilissa'ya (Bakire Meryem) adandığı belirtilir. İlk yapı, duvar tekniği ve başka özellikleri göz önünde bulundurularak 13. yüzyıl sonlarında yapıldığı kabul edilir. İlk tabaka freskolar’ı 14. yüzyıl başlarına,ikinci tabaka freskolar ise 18. yüzyıla (1723) tarihlendirilir. İstanbul Fener Rum Patrikhanesi’nin Bursa Metropolitliği’ne atadığı Elpidophoros Lambriniadis tarafından satın alındı. Restorasyondan sonra kilise olarak hizmet verecek.5
Eski bir kilise binası olan Dündar Evi, Rumların bölgeyi terk etmesi ardından özel mülkiyet olmuştur. Bu gün hâlen konut olarak kiralanan bu eski kilisenin içinde 3 aile oturur. Ana giriş, kemerli taş bir kapıdandır. Giriş bölümü 3 katlıdır. Giriş katında pencereler küçük ve karedir. İkinci katta pencereler daha büyüktür ve dikdörtgendir. Üçüncü katta ise pencere üstleri kemerle tamamlanır. Orijinaline uygun olarak restore edilmesi beklenmektedir.
Taş Mektep 1909 yılında yapılmış bir binadır. Kıbrıs Eski Cumhurbaşkanı Başpiskopos Makarios’un bu okulda eğitim aldığı ifade edilir. Döneminin Batı mimarisini yansıtan Neo-klasik tarzda bir yapıdır.
İskele caddesinin batısındaki tepede bulunan yapının üzerindeki bir taş oymadaki yazıda “M. MYPIDHS APXITEKTWN 1909” (M. Miridis Arhitektoğn
Eski ismi Aya Todori olan ve kapısında Hicri 968, Miladi 1560 yazılı olan kilise, sonra dan Fâtih Câmii olarak değiştirilerek kullanıma açılmıştır. Girişinde Bizans sütun başlıklarına sahip yapının 19 metre yüksekliğinde kubbesi bulunmaktadır.
Camiye 4 adet, başlıkları madenden yapılmış motiflerle süslü sütunların taşıdığı ahşap beşik bir çatı ile kapalı bir revaktan girilir. Kilise olarak yapılan binada, mevcut mihrabın üzeri yarım kubbe ile örtülüdür. Çift kademeli kasnağa oturan konik kubbe hâkim elemandır.
Manastır; Bursa ili, Mudanya ilçesi, Tirilye'den Eşkel Limanı'na giden karayolunun üzerindedir. Kuzeybatısında Rum Mezarlığı yer alır. Yapı, ilk inşa edildiğinde Hagios Sergios'a adanmıştır. Ancak 11. yüzyılda adı değiştirilerek “Medikion Manastırı” olmuştur.
İlk olarak 8. yüzyılda kurulduğu bilinen ve çiftlik olarak kullanılan manastırın yalnızca duvarlarıyla, her birinin ağırlığı 200 kilo gelen görkemli giriş kapıları günümüze ulaşmış durumdadır. Orijinaline uygun olarak restore edilmesi beklenmektedir. Etrafındaki alanın bir an evvel düzenlenmesi gerekmektedir.
709 yılında kurulduğu ve 1922 yılına kadar faaliyet gösterdiği bilinen manastırın günümüze yıkılmış kilisesi ve duvar kalıntıları ulaşmıştır.6
Kilise kapalı Yunan haçı planlıdır. Kullanılan malzeme ve teknik özellikler incelendiğinde, yapının farklı dönemlerde yapıldığı görülmektedir. Doğu köşe odaları hizasından doğu bölüm Bizans;batı bölüm
Deniz kenarında bulunan kilise, belli dönemlerde onarımdan geçirilerek, günümüze kadar ulaştı. Bölgede yaşayan Rumların göç etmesinin ardından Aya Yani Kilisesi, definecilerin hedefi hâline geldi.8 Orijinaline uygun olarak restore edilmesi beklenmektedir.
Kumi Mevkii’nde yer alan Bizans kilisesinden geriye hiçbir şey kalmamıştır. Kilise tamamen yıkılmış ve üzerine derme çatma betonarme bir bina inşa edilmiştir.9 Kilise en kısa zamanda yeniden restore edilmesi beklenmektedir.
Kilise doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı bir naos, doğuda eksenin kuzeyinde içten ve dıştan yuvarlak apsis,batıda bir nartekse sahiptir.10
Sivzi Mevkii’nde yer alan Bizans kilisesinden geriye hiçbir şey kalmamıştır.11
Tirilye'nin batısında, Medikion Manastırı'nın karşısında eğimli bir arazi üzerinde Hristiyan Mezarlığı bulunmaktadır. Mezarlığın çevresi yaklaşık 1,50 metre yüksekliğindeki taş duvarla örülüdür. Doğusunda Tirilye-Karacabey karayoluna cepheli giriş kapısı vardır. Konut olarak kullanılan kilise, mezarlığın orta bölümünde 400 23' 11.37" K ve 280 47' 22.50" D boylamında yer almaktadır. Batı-doğu doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı inşa edilen kilisenin duvar kalınlığı yaklaşık 0,50 metredir. Batıda 5,50 metre, kuzey ve güneyde 5,80 metre, doğuda 5,30 metre uzunluktadır. Boyutlarından da anlaşılacağı üzere tek nefli kilisenin dışta çift yüzlü kırma çatısı, kiremitle kaplıdır.
Kilisenin batı duvarı ortada 0,90 metre dışa çıkıntılıdır. Çıkıntılı duvar ortasındaki yuvarlak kemerli açıklık içine yerleştirilen giriş kapısının, lento ve söveleri ile iki kanadı ahşaptır. Kapı alınlığındaki dikdörtgen pencere açıklığı beyaz naylon ile kapatılmıştır. Batı duvarın güneyine sonraki bir dönemde hela, kuzeyine güney-kuzey doğrultusunda bir oda eklenmiştir. Güney duvarın ortasına yerleştirilen iki pencereden üstte naosu aydınlatan daha büyük ve yuvarlak kemerli dikdörtgen, altta bodrumu aydınlatan dairedir . Oldukça eğimli bir arazi üzerine inşa edilen kilise doğuda iki katlıdır. Doğu duvar, batıda olduğu gibi ortada 0,90 metre dışa çıkıntılıdır. Apsisin altındaki odaya açılan tek kanatlı ahşap kapı, basık kemerlidir. Bu kapının simetri ekseninde apsisi aydınlatan yuvarlak kemerli dikdörtgen pencere görülmektedir. Kilisenin duvarları taş ve tuğla ile düzensiz almaşık teknikte örülmüştür. Doğu duvarda orta seviyede ahşap hatıllar bulunmaktadır.12
Avlulu Hamam Yavuz Sultan Selim tarafından yaptırlımıştır.1314 Fatih Cami yanında yer alır.
Hamam doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup, peş peşe beş ayrı mekandan meydana gelmiştir. Hamamın girişi doğu duvarındadır. Soyunmalık ve onu izleyen mekan ayna tonozla örtülüdür. Buradan küçük bölümlere ve sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklık bölümü doğu-batı yönündeki bir sivri kemerle iki bölüme ayrılmış, üzerleri de kubbelerle örtülmüştür. Sıcaklığın çevresi Bursa üslubunda nişlerle çevrilmiş, bunların altına birer kurna yerleştirilmiştir. Ayrıca hamamın içerisine küçük dikdörtgen bir havuz yerleştirilmiştir.
Kültür Merkezi olarak kullanılmak üzere restore edilmektedir.15
Tirilye’de Roma döneminden kalan Kapanca bölgesindeki antik liman her tarih döneminde en önemli kıyı ulaşımının stratejik odak noktası olmuştur.
Tarihsel kaynaklarda 9. yüzyıldan 14. yüzyıl başlarına dek Tirilye ve çevresinin ne durumda olduğuna ilişkin fazla bilgi yoktur. Ancak 1261 yılındaki Nimpheaum Anlaşması ile Bizans İmparatoru VIII. Mihail tarafından Cenevizlilere Marmara sahillerinde ticaret garantisi verilmesiyle Cenevizlilerin Appolonia Gölü kuzeyinden elde edilen tuz madeni ihracında Tirilye ve Apomeia (Mudanya) limanlarını kullandıkları belirlendiğinden,bu tarihlerde Tirilye’nin önemli bir liman kenti olduğu varsayılır. Burası ayrıca, bereketli topraklarından elde edilen ürünleri İstanbul’a Bizans İmparatorluğu’nun merkezine aktaran, kendi ticareti açısından da işlevsel önemi büyük olan bir liman kentidir.
Eşkel Limanı'na giden karayolunun üzerinde, merkeze 15 dakikalık yürüyüş mesafesindedir. Üzerindeki Yunanca yazılar ve büyük kapısı ile günümüze ulaşmıştır. Mezarlığın çevresi yaklaşık 1,50 metre yüksekliğindeki taş duvarla örülüdür. Doğusunda Tirilye-Karacabey karayoluna cepheli giriş kapısı vardır.
"Çifte çeşme", "Çanaklı çeşme", "Çarşı çeşmesi", "Fatih cami çeşmesi", "Sofalıçeşme" adlarıyla bilinen çeşmeler;, günümüzde sağlam olarak gelmiş tarihi çeşmelerdir.
Tirilye de Bizans dönemine ait çeşmelerden biridir. Günümüze kadar korunan 70 tonluk sarnıca sahiptir. Eskipazar Caddesi üzerinde bulunur. Günümüzde restore edilmektedir. Üzerindeki mermer kabartmalar ilgi çekicidir. Bu kabartmalar Tirilye'deki eski Bizans dönemi yapılarında da bulunur. Binanın hangi amaçla kullanıldığını gösterir. Bir su terazisi de kullanılmıştır.
Eski Türk mezarlığı, günümüze kadar ulaşamamıştır. Sokak adı olarak kalsa da bu yerler artık mezar değildir. Osmanlı dönemine ait mezar taşlarının nerede saklandığı ise bilinmemektedir. “Kabristan Sokak” olarak bu sokakların adı hala kullanılmaktadır.
Belde merkezinde oturan nüfusun %80'i ticaretle uğraşır. Tuzlu zeytin, yağ, sabun ticareti başta gelmektedir. Tirilye'de tarım, oldukça gelişmiştir. En çok zeytin üretimi yapılır. Türkiye'nin en lezzetli sofralık zeytinlerinin yetiştiği yerlerdendir. Üstün kaliteli elma, armut ve şeftali üretimi de yapılmaktadır. Yetiştirilen sebzelerin başında fasulye, enginar, salatalık, domates, bezelye, patlıcan, biber gelir. Bursa siyahı dürdane inciri yetiştirilmektedir. Bardak eriği ( Bardacık eriği ) yetiştirilen başka bir meyve ağacıdır. Hayvancılık ise beldeye yakın köylerde az, dağ köylerinde ise daha çoktur. Beldede tavukçuluk da yaygınlaşmaktadır. Balıkçılık da önemli bir gelir kaynağıdır. Tirilye sanayinde, zeytin imalatı büyük yer tutar. Tirilye, turizm bakımından I. derecede turistik hüviyete sahip bir beldedir.
Tirilye zeytini dünyaca bilinen bir zeytin çeşididir. Paskalya çöreği (mahlepli çörek) ve cevizli lokum bayramlarda taş fırınlarda hazırlanır. Zeytin ekmeği yapılan bir ekmek çeşididir. Tirilye ev baklavası da bayramlarda hazırlanan özel bir baklava çeşididir. Özelliği hamurunun kalın olmasıdır. Ayrıca iç malzeme (özellikle ceviz) iç kısmına bol miktarda konulur. Tirilye kebabı bilinen yemekleri arasındadır.16 Bu kebab Bursa da ve Türkiye'nin birçok bölgesinde Tirilye kebabı olarak satılmaktadır. Deniz ürünleri bol miktarda tüketilir. Midye tava, balık kızartma ve buğlaması(balık papaz yahnisi) yine tüketilen gıdalar arasındadır. İncir yaprağında hamsi buğulama en çok sevilen yemeklerdendir. Tirlye'ye göçle gelen halklar kendi yemek kültürlerinide getirmiştir. Balkan ve Karadeniz mutfağının etkileri yemeklerde görülür. Bursa mutfağına ait Bursa cantık pidesi lokantalarda satılmaktadır. Tirilye'de fırınlarda kuluri (bir çeşit simit) yapılmakta ve satılmaktadır.Beze ve cevizli,bademli,Antep fıstıklı pavlova tatlısı evlerde yapılmaktadır. Tirilye bakraç yoğurdu çok sevilerek tüketilen bir yoğurt çeşididir. Katı kıvamlıdır.
Orijinal kaynak: tirilye. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page