Samsun, Türkiye'nin büyükşehir statüsündeki otuz ilinden biridir. Karadeniz Bölgesi'ndeki Orta Karadeniz Bölümü'nde, Türkiye coğrafyasının en kuzeyinde merkezî bir noktada yer alır. On yedi ilçesi ve 1.247 mahallesi bulunan Samsun, 1.371.274 kişilik nüfusuyla bölgenin en yüksek, Türkiye'nin ise on altıncı en yüksek nüfuslu ilidir. Doğusunda Ordu, güneyinde Tokat ve Amasya, batısında ise Çorum ve Sinop illeri ile çevrili olup kuzeyinde Karadeniz bulunur. Karadeniz Bölgesi'nin eğitim, sağlık, sanayi, ticaret, ulaşım ve ekonomi açılarından en gelişmiş şehri olan Samsun kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerden biridir.
Yerleşim geçmişi MÖ 60.000 yılına dek uzanan Samsun'da varlığı bilinen en eski halk MÖ 12. yüzyıla kadar burada bulunan Kaşkalardır. Kaşkaların ardından Hitit dönemini yaşayan şehir, MÖ 1182 ile MÖ 546 yılları arasında birkaç kez el değiştirmiş ve devamında Pers hâkimiyetine girmiştir. Perslerin ardından Makedonya, Pontus, Roma, Bizans egemenliği gören Samsun, bunların ardından bir Ceneviz kolonisi hâline gelmiştir. Bu dönemde Dânişmendliler Beyliği tarafından kuşatılan şehir alınamamış ve şehrin hemen yanına "Müslüman Samsun" adıyla bilinen yeni bir şehir kurulmuştur. I. Mehmed dönemine dek iki Samsun şehri de varlığını sürdürmüş, bu dönemde her iki şehir de Osmanlı Devleti topraklarına katılarak birleştirilmiştir. 1422-1428 yılları arasında Kubadoğulları eline geçen Samsun, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânına dek Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Türkiye'nin kurulmasına dek uzanan 19 Mayıs 1919'da Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışıyla başlayan sürecin başlangıç durağı olması nedeniyle özel bir konumu bulunan Samsun 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı'na ev sahipliği yapmaktadır. Buna izafeten resmî mahiyete sahip "Güneşin Doğduğu Şehir" sloganıyla tanıtılmakta, Samsun 19 Mayıs Marşı ise Samsun'un resmî marşı mahiyeti taşımaktadır. Öte yandan "Karadeniz'in Başkenti" ve "Atatürk'ün Şehri" olarak da anılmaktadır.
9.725 km² alanda kurulu olan Samsun coğrafyasının %45'ini dağlar, %37'sini platolar, %18'ini ise ovalar meydana getirmekte olup en yüksek noktası 2.062 m'lik Akdağ'dır. Sahil şeridinde tipik Karadeniz ikliminin görüldüğü ilin iç kısımlarına doğru karasal iklim ağırlık kazanmakta olup ortalama yıllık sıcaklık 14,5 °C'dir. Su varlığı açısındansa özellikle Kızılırmak ve Yeşilırmak önemli nehirler olup oluşturdukları deltalar ile yoğun tarımsal faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamaktadırlar.
Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomisi tarım ve hayvancılık temelli olan ilin topraklarının %47'si hâlen tarım amaçlı kullanılsa da günümüzde ekonomik etkinlik büyük oranda ticaret ve sanayiye dayalı olup tarım ve hayvancılığın ağırlığı giderek azalmaktadır. Karayollarıyla Karadeniz Bölgesi'ni İç Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi'ne bağlayan Samsun aynı zamanda bir liman şehri ve geniş hinterlandı ile bir lojistik noktasıdır. Samsun ve civarındaki kamu ile özel sektör yatırımları zaman içerisinde başka illerden nüfus göçünü teşvik etmiş olup 1927 yılındaki cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımından günümüze nüfusu %394 oranında artmıştır. Aldığı göçler nedeniyle karmaşık bir folklorik yapısı bulunan Samsun'da dil, halk oyunu ve yemek gibi halk kültürüne dair alanlarda bu yapısı hissedilmektedir. Şehir siyasi açıdan muhafazakârdır ve ağırlıklı olarak sağ partilere oy verilmektedir.
Denizyolu, havayolu ve karayoluyla ulaşımın mümkün olduğu Samsun'a Samsun-Kalın demiryolu üzerinde yer alan yedi ilden ulaşım sağlanabilmektedir. Genellikle ticari amaçlarla ve karayolu aktarması için kullanılan denizyolunun haricinde gelişkin bir karayolu ağının bulunduğu il, dört farklı devlet yolu ile tüm Türkiye'ye ve Avrupa'ya bağlanmaktadır. Havayolu taşımacılığında ise Ankara, İstanbul, İzmir ve Antalya'nın yanı sıra dönemsel olarak Almanya, Avusturya ve Kuveyt'in toplam sekiz şehrine direkt uçuş gerçekleştirilmektedir.
Şehrin Hititler döneminde Eneti adını taşıdığı düşünülmekteyse de buna dair kesin bir kanıt yoktur.12 Yaklaşık MÖ 670 yılında Greklerin kolonize ettiği bölgeye Perikles'in onuruna Peiraieus () adı verilmiş, yapılan arkeolojik kazılarda bu döneme ait bir tarafında puhu bir tarafında da Peiraieus yazısı bulunan sikkeler bulunmuştur.3 Daha sonraları şehir Luvice "Ana tanrıçanın şehri" anlamına gelen Amissa (ya da Amissavana) adını almış, Grekler tarafından Amisene olarak telaffuz edilen bu ad zamanla Amisou () ve Amisos () biçimlerine dönüşmüştür.4 Buna karşın Amisos kelimesinin aslının Luvice değil Palaca olduğu ve "Hamis" kökenine dayandığına yönelik iddialar da bulunmaktadır. Pontus Krallığı döneminde Amisos adını koruyan şehir Romalılar tarafından Missos olarak anılmış (kimi kaynaklarda Gnaeus Pompeius Magnus tarafından Pompeiopolis adı verildiği de savunulmaktadır), Bizans İmparatorluğu döneminde özellikle 10. yüzyıldan sonra Aminsos () biçimine dönüşmüştür.56 Grekçede omega yerine omikron ile yazılan şehrin adı iki harf arasındaki benzerlik nedeniyle Latin alfabesine çeviride hatalı biçimde Amisus olarak yazılabildiğinden Batılı kaynaklarda hem Amisos hem de Amisus şeklinde kullanımlara rastlanmaktadır.
1100'lerin ilk çeyreğinde Melik Gazi tarafından Amisos'un yanına yeni bir şehir kurulmuş ve Türk akıncıları yeni kurulan kente kendi aralarında "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına gelen İsamisos adını vermişlerdir. 1200'lerin ilk çeyreğinde Cenevizlilerin yerleştiği Amisos çeşitli kaynaklara göre Amisum, Simissi, Sinuso, Semiso vb. ad varyasyonlarıyla anılmıştır.78910 Aynı dönemlerde şehrin ismi Türkler tarafından şeklinde yazılmaya ve Samisun şeklinde söylenmeye başlamıştır.11 İbn Bîbî'nin el-Evâmirü'l-Alâiyye fi'l-umûri'l-Alâiyye{{'}}sinde, Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî'nin kaleme aldığı Müsâmeretü'l-Ahbâr{{'}}da ve erken dönem Osmanlı tarihçilerinden Şükrullah'ın Behcetü't-Tevârîh ile Nişancı Mehmed Paşa'nın Risâle-i Selâtîn-i Osmâniyye adlı eserlerinde kentin ismi Samisun şeklinde geçmektedir.121314
Kentin adını yani Samsun şeklinde yazıp okuyan ilk kişi tespit edilebildiği kadarıyla İbn Saîd'dir. Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddin Mesud ve İlhanlı Hükümdarı Olcaytu adına basılmış sikkelerde de yer alan Samsun sözcüğü bu sikkelerde İbn Saîd'in yazdığı gibi yazılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde şehrin adı Samsun olarak yazılmıştır. Özellikle de Osmanlı tarihçileri Hoca Sâdeddin Efendi ve Cenâbî Mustafa Efendi ile bundan sonra gelenler arasında bu yazım esas alınmıştır. Erken Osmanlı döneminde ise farklı kullanımlar mevcuttu. Şehrin adı ilk Osmanlı tarihçilerinden Neşrî'nin Kitâb-ı Cihannümâ adlı eserinde hem Samsun hem de S<sup><small>[a]</small></sup>msun, Ahmedî'nin *İskendernâme*sinde heceleri ayrı şekilde Sam Sun, Oruç Bey'in Tevârîh-i Âl-i Osman{{'}}ında ise hem S<sup><small>[a]</small></sup>msun hem de Sam Sun şeklinde geçmektedir.15
Samsun adının kökeninin İbraniceden ve Osmanlı Türkçesinden geldiği hakkında iki farklı görüş vardır. İsmin İbranice kökenli olduğunu savunan görüşe göre İbrani lider Samson, Karadeniz kıyılarına kadar gelip bir kent kurmuş ve kente kendi ismini vermiştir. Diğer bir görüşe göre ise isim Nuh'un oğullarından biri olan Sam'dan türemiştir. Bu iki görüş de kanıtlanamamıştır.
İsmin Türkçe olduğunu savunan görüşe göre ise isim Osmanlı Türkçesindeki "köpek" anlamına gelen kelimeden türemiştir. Kamûs-ı Türkî{{'}}de yazılışı yani s<sup><small>[a]</small></sup>nsun olarak gösterilen kelimenin anlamı "iri köpek" olarak verilmektedir.16 Yine Kamûs-ı Türkî{{'}}de bulunan yani s<sup><small>[a]</small></sup>nsuncu ise "kavga köpeklerini idare eden askerî birim" anlamına gelmektedir.1718 Nef'î'nin Sihâm-ı Kazâ hicviyesinde de "a samsun-ı muazzam a köpek" ifadesi geçmektedir.19 Joseph von Hammer-Purgstall'ın Devlet-i Osmâniye Tarihi eserinde ise II. Bayezid döneminde Osmanlı ordusunda samsuncular adıyla bir avlanma birimi bulunduğu yazmaktadır. Ayrıca I. Süleyman döneminde İstanbul'da Samsunhane mesiresi adında bir mesire yeri olduğu da bilinmektedir.20 Ancak Samsun ile s<sup><small>[a]</small></sup>nsun, samsuncular ya da Samsun hane mesiresi arasında bir bağ olduğu ve ismin bunlardan türediğine dair bir kanıt bulunmamaktadır.
Samsun'daki yerleşim geçmişi Eski Taş Çağı'na dek uzanmaktadır. Tekkeköy Mağaralarında keşfedilen ve MÖ 60.000 yılına dek uzandığı düşünülen katman, şimdiye dek Karadeniz Bölgesi'nde keşfedilen en eski yerleşimdir.212223 Aynı zamanda Türkiye'deki en eski üçüncü, dünyada ise sekizinci yerleşim olduğu tahmin edilmektedir.24 Mağara yerleşiminde yaşayan bu insanlar topluluk bilinci gelişmemiş ve henüz üretici pozisyonuna geçmemişlerdi.
Karanlık çağların ardından, MÖ 5000-3000 yıllarından itibaren Anadolu'da var oldukları bilinen ve Hattilerin bir kolu olduğu düşünülen Kaşkalar, MÖ 3500'lü yıllarda Mert Irmağı kenarında, günümüzde Dündartepe Höyüğü'nün bulunduğu yerde bir site oluşturmuşlardır.25 Höyüğün kazıları sırasında en eski yerleşimin Bakır Çağı'na ait olduğu; burada yerleşik toplulukların avcılık ve hayvancılık yaparak geçindiği, kumaş ve deri işleyebildiği; bakırdan alet, silah ve takı yapabildikleri saptanmıştır.2627
Kent, Kaşkaların ardından I. Murşili tarafından fethedilerek Hitit Krallığı topraklarına katılmıştır. Hitit döneminde özel bir durumu olmayan yerleşim yerinde Enetler adı verilen halkın yaşadığı ve Eneti adıyla anıldığı düşünülmektedir. Kent, MÖ 1182 civarında Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünü takiben Frigler tarafından ele geçirilmiş ve tahrip edilmiştir.28 Aynı dönemde Kimmerler de Doğu Karadeniz'de yer alan kentleri yakıp yıkmışlardır. Lidya Kralı Gigis Kimmerleri yenilgiye uğratıp bölgeden kovmuşsa da bu dönemde şehir harabe hâline dönüşmüştür.29 Bunun üzerine eski kentin güneybatısına yeni bir yerleşim kurulmuş, tarıma elverişli toprakları ve artan nüfus baskısı nedeniyle MÖ 7. yüzyılda Foçalıların veya Miletlilerin ilgisini çeken bölge kolonileştirilmiştir. Ahameniş İmparatoru II. Kiros'un dönemindeyse Pers hâkimiyetine girmiştir.
Ahameniş İmparatorluğu'nu yeniden örgütlemeye girişen I. Darius döneminde kent, Kapadokya satraplığının hâkimiyet bölgesi içine alınmış ve tiran unvanı taşıyan askerî valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır. MÖ 331 yılında İskender'in Persleri Gaugamela Muharebesi'nde yenilgiye uğratıp Ahameniş İmparatorluğu'nu Makedonya topraklarına katmasıyla birlikte Samsun da Makedon hâkimiyetine girmiş, böylece kentte askerî temelli bir yönetim anlayışından tekrar demokratik yönetime dönülmüştür. İskender'in ölümüyle birlikte zayıflayan ve parçalanan Makedonya'dan bağımsızlığını ilân eden bölgelerden biri de I. Antiohos liderliğindeki Seleukos İmparatorluğu olmuş, Samsun MÖ 315'te bu devletin idaresi altına altına girmişse de kısa süre sonra Ariobarzanis ya da II. Mithridatis döneminde Pontus Krallığı toprakları içerisine sokulmuştur. VI. Mithridatis'in döneminde kraliyet ikâmetgâhı olarak kullanılan Samsun'da geniş bir imar hareketi başlatılarak şehir önemli bir gelişme kaydetmiştir.30
MÖ 63 yılında Romalı general Lucius Licinius Lucullus lejyonlarıyla Amisos, Sinopi ve Trebizond'u ele geçirmiştir. Lucullus tarafından ele geçirilen şehir bir gün boyunca yağma edilse de bütünüyle yıkılmaktan kurtarılarak kısmen de olsa tamirat görmüş, Bitinya ve Pontus eyaletine bağlanmıştır.
Samsun MÖ 48 sonlarına doğru Gnaeus Pompeius Magnus ve Jül Sezar'ın arasındaki çekişmeyi fırsat bilen Pontus kralı II. Farnakis tarafından kuşatılmış, Roma'ya sadık kalmak isteyen kent dirense de düşmüş ve halk Pontus ordusunca kılıçtan geçirilmiştir. Tekrar Pontus egemenliğine girene kent bir yıl sonra gerçekleşen Zela Muharebesi'nde muzaffer olan Roma ordusu tarafından bir kez daha alınmıştır.31 Samsun ise Roma Cumhuriyeti'ne olan bağlılığından dolayı hür şehir olarak tanımlanmış ve vergiden bağımsız, kendi kendini yöneten bir kent olarak devlete bağlanmıştır. Jül Sezar'ın suikaste uğramasının ardından kurulan ikinci triumvirlik döneminde Marcus Antonius'un hâkimiyet sahasında kalan ve Pontus Polemoniacus eyaletine bağlanan şehir Augustus'un hâkimiyetine girdiğinde tekrar serbest şehir ve Roma'nın müttefiki olarak ilân edilmiş, sonraları Galatya eyaletine bağlanmıştır. 111-113 yılları arasında Samsun valisi olan olan Plinius'un İmparator Trajan'a yazdığı mektuptan şehrin yerel bir meclis tarafından kendi yasalarıyla yönetildiği öğrenilmektedir. Samsun, 2. yüzyılın sonlarından itibaren hür şehir imtiyazını yavaş yavaş kaybetmeye başlamış olup merkezî yönetime daha bağlı bir yönetim anlayışı gelişmiştir.
Geleneksel anlatıma göre Andreas'ın bizzat ziyaret ettiği şehir henüz 1. yüzyılda Hristiyanlaşmış; 303-305 yıllarında Diocletianus'un imparatorluğu sürerken bu dinin takipçilerine yönelik zulümler diğer yerlerde olduğu gibi Samsun'da da kendini göstermiş, Galerius'un iktidarında da baskılar sürmüştür.32 Bu durum Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte sona ermiş, doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun Hristiyan bir şehir olarak varlığını sürdürmüştür.33 İeroklis'in 6. yüzyıla tarihlenen Sinekdimos adlı eserinde Samsun, Pontiki piskoposluğunun Helenopontos eyaletine bağlı bir sahil kasabası olarak tanımlanmaktadır. I. Justinianus dönemiyle birlikte Armeniakon eyaletine bağlanan şehir, Orta Bizans döneminde Paflagonya ile Armeniakon themalarının kuzey sınırını oluşturmaktaydı.343536 Geniş hinterlandı, iç kısımlardan gelen tahıl ürünleri ve bol zeytin hasadı nedeniyle Konstantinopolis ile Kırım arasında bir ara liman görünümünde olan şehir ayrıca Pontos Polimoniakos eyaleti ile yapılan denizyolu ticaretinin üssü olarak önemli liman kenti konumunu korumuştur.37
Mutasım'ın emriyle 863 yılında Malatya Emiri Ömer bin Abdullah şehri ele geçirilip yağmalasa da şehir tekrar Bizans hâkimiyetine girmiştir. Samsun, 9. yüzyılın ikinci yarısında, 10. yüzyıl boyunca kommerkion ve ihracat merkezi olarak kalmıştır.38 Tarihî Grek şehri olan Samsun 11. yüzyılın ikinci yarısında Türklerin Küçük Asya'ya girmesi ile yoğun Ermeni göçü almış, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren anlaşma yolu ile Ceneviz Cumhuriyeti egemenliğine bırakılmıştır.39 Bu dönemden itibaren kent bir ticaret kolonisi olarak yaşamaya devam etmiştir.
Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Anadolu'ya giriş yapan Türk ailelerinden olan Dânişmendliler Orta Karadeniz'e doğru akınlar yapmaya başlamışlar ve 1150 ya da 1155'te Sivas Emiri Nizâmeddin Yağıbasan komutasında Amisos'u da kuşatarak Dânişmendliler Beyliğine dâhil etmek isteseler de başarısız olmuşlardır.40 Bunun üzerine Melik Gazi mevcut kentin yanına "Amisos'un yanındaki şehir" anlamına geldiği düşünülen İsamisos adında yeni bir yerleşim kurmuştur. Böylece günümüz Samsununu oluşturan antik Amisos ile hemen yanındaki İsamisos adında iki farklı şehir ortaya çıkmıştır. Samsun Kalesi'ni inşa eden Dânişmendlilerin tahkim ettiği İsamisos, 1178 yılında II. Kılıç Arslan tarafından Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. 1228 yılında I. Andronikos Samsun ve Sinop limanlarını yağmalasa da I. Alâeddin Keykubad sefere çıkarak bölgede otoriteyi sağlamıştır. 1230'ların ikinci yarısında patlak veren Babaî Ayaklanması Samsun'da da taraftar bulmasına karşın devlet kısa zaman içerisinde bölgedeki egemenliğini yeniden tesis etmeyi başarmıştır.
Bir hafta sürdükten sonra 3 Temmuz 1243'te sonlanan Kösedağ Muharebesi sonucunda Moğol İmparatorluğu'na bağlı bir devlet hâline gelen Anadolu Selçuklu Devleti II. İzzeddin Keykâvus, IV. Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad'ın üçlü idaresiyle yönetilmeye başlamıştır. Samsun II. Alâeddin Keykubad'ın yönetim bölgesi içerisinde yer almış, onun ölümünden sonra ise bölge IV. Kılıç Arslan'a kalmıştır. 1260 yılında Trabzon İmparatorluğu tarafından işgal edilen kent kısa süre içerisinde tekrar Türklerin hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemde Samsun, Canik mıntıkasının idaresi için Moğollarca görevlendirilen Mücîrüddin Emîrşah'a bağlı olan Nizâmüddîn Yahyâ ve yine ona bağlı olan Rükneddin Rahad tarafından idare edilmekteydi. Moğolların en önemli limanlarından biri olan Samsun 14. yüzyılın ortalarında Eretna Beyliği'ne geçmiş, Alâeddin Eretna'nın ölümünden sonra başta Kubadoğulları Emirliği olmak üzere Canik beylikleri arasında sık sık el değiştirmiştir.41
1395 yılında Candaroğulları Beyliği'nin elinde bulunan Samsun kısa bir süreliğine Kadı Burhâneddin Devleti tarafından ele geçirilmiş, Kadı Burhâneddin'in ölümünün ardından 1398 yılında I. Bayezid Samsun'u Osmanlı topraklarına katmış ve Bulgar çarının oğlu İskender'i vali tayin etmiştir.42 Hristiyanların bulunduğu eski Samsun'a ise Ceneviz ile barış içerisinde bulunulması nedeniyle dokunulmamıştır.
1402'de I. Bayezid'in Ankara Muharebesi'nde Timur'a yenilmesi sonrası Fetret Devri'ne giren Osmanlı Devleti'nin zayıflığından yararlanan Kubadoğulları tekrar Samsun'da hâkimiyet kurmuşlardır.43 Timur'un atamasıyla Amasya çevresinde emirliğini ilân eden44 Mehmed Çelebi ise Kubadoğlu Ali Bey'i bozguna uğratarak Taşanoğlu Ahmed Bey'i Samsun valisi olarak atamıştır.45 1414 yılına kadar Osmanlı himâyesindeki Taşanoğulları Beyliği tarafından yönetilen Samsun, Kubadoğlu Ali Bey'in oğlu Kubadoğlu Cüneyd Bey tarafından kuşatılmış ve ele geçirilmiştir. Kubadoğlu Cüneyd Bey daha sonra Osmanlı padişahından af dilemiş, bunun üzerine vali olarak makamında bırakılmıştır.46 Kastamonu Emiri Celâleddin Bayezid'in oğlu Candaroğulları Beyi Hızır Bey, Kubadoğlu Cüneyd Bey'i öldürterek Samsun'u işgal etmiş, daha önce çelebi sanıyla anılan fakat padişah olunca I. Mehmed adıyla tahta oturan Osmanlı padişahı bölgenin tamamen devlete bağlanması için Biçeroğlu Hamza Bey'i görevlendirmiştir. Amisos'a saldıran Biçeroğlu Hamza Bey, şehirde çıkan yangına rağmen tüm imkânlarıyla şehri savunan Cenevizlilere karşı muvaffak olarak Amisos'u ele geçirmiştir. Amasya Valisi Murad Çelebi ise Hızır Bey'in elinde bulunan Samsun'a yönelmiş, Hızır Bey kenti rızaen Osmanlılara teslim etmiştir.47 Böylece farklı kaynaklara göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlı hâkimiyeti altına giren Amisos ile İsamisos ilk kez aynı siyasi çatı altında yer almıştır.48 İki şehir birleştirilerek Canik adıyla Rum eyaletine bağlı bir sancak olarak Osmanlı idari yapısında dâhil edilmiştir.49
Osmanlı egemenliğinde geçen 15, 16 ve 17. yüzyıllarda önemsiz bir iskele kentine dönüşen Samsun, bu dönemlerde çevre bataklıklarda imâl edilen kendir ve halatlar ile savaşlarda orduya erzak yardımı yapması dışında unutulmuş bir kent görünümündeydi.50 Bu nedenle de birçok kez eşkıya saldırılarına maruz kalmıştır. Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Hanlığı Osmanlı İmparatorluğu'nun elinden çıkınca Karadeniz'deki Osmanlı hâkimiyeti son bulduğundan şehrin ticareti de iyice gerilemiştir. Şehir bu dönemde Trabzon eyaletine bağlanmıştır.51 Osmanlı devrindeki en zor zamanlarını 17. yüzyılda yaşayan şehir, III. Mehmed'in saltanatı sırasında Kazakların saldırısına uğramış, büyük zarar görmüştür. Zamanla halkın kenti terk etmesiyle Samsun nüfusu 1642 ve 1643 yıllarında köy düzeyine kadar inmiştir.
1869'da büyük bir yangın felâketi yaşanmıştır.
Samsun'da 20. yüzyılın başlarından itibaren Amasya Metropoliti Germanos Karavangelis'in öncülüğünde Megali İdea faaliyetlerine rastlanmaktadır.52
I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun hasmı olan Rus İmparatorluğu filosu tarafından 1915 ve 1916'da üç sefer bombalanan şehirde savaş sonrasında Rumlar, Ermeniler ve Türkler arasında çatışmalar baş göstermiştir.53 9 Mart 1919 tarihinde 15. Tümen Kumandanı Mustafa Asım Bey ve Samsun Mutasarrıfı İbrahim Ethem Bey'in şehirde sıkıyönetim ilân etmesiyle 200 kişilik Britanya askerî müfrezesi tarafından Mondros Mütarekesi şartları gerekçe gösterilerek şehir işgal edilmiştir. Sonrasında 9. Ordu müfettişi unvanı verilerek bölgede asayişin sağlanmasıyla görevlendirilen Ferîk-i Sânî Mustafa Kemal 19 Mayıs günü Samsun'a ulaşmıştır.54 Görevinin gereklerini yerine getirmeye koyulan Mustafa Kemal bazı incelemelerde bulunmuş; bu incelemeler sonucunda Rum çetelerinin Müslüman halka saldırdığı, yerel yöneticilerinse dış devletlerin de duruma karışmasıyla bu olaylara müdahale edemediği kanısına varmıştır.55 Bunun üzerine Canik mutasarrıfını görevden alarak yenisini atamış ve bölgede oluşan karışıklıklara yabancı askerlere aldırmaksızın doğrudan müdahale etmesini emretmiştir.56
Mustafa Kemal'in Samsun'dan ayrıldıktan sonra başkanlık ettiği Erzurum Kongresi ve Sivas Kongresi'nin ortaya koyduğu millî heyecan Samsun'da da etkisini göstermiş ve Samsun Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. Millî Mücadele'de Ankara Hükûmeti'nden yana tavır ortaya koyan Samsun 1922'de Amerikan destekli Yunan filosunca bombalanmıştır.5758 Bombardımandan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin 12 Haziran ve 16 Haziran 1922 tarihli toplantıları sonucu bütün Karadeniz sahili savaş alanı ilân edilerek bölgedeki Rumların tehcirine karar verilmiş, 1913'ten beri uygulanan ancak 1921'de savaş şartlarında hız kazanan Samsun tehcirleri adı verilen zorunlu göçler sistematik hâle gelmiştir.59 Bu sürgün hareketleri sırasında Samsun'dan gönderilen Rumlar için 360 bine ulaşan sayılar verilmektedir.60 10. Tümen Tugay Kumandanı Kurmay Kaymakam Hafız Zühtü Bey'in Çarşamba ve Ünye civarındaki çeteleri temizlemesiyle Samsun ve yöresi Rum çetelerinden tamamen temizlenmiştir. Osmanlı döneminde ve cumhuriyetin ilk aylarında yaklaşık olarak günümüz Samsun il sınırlarını kapsayan idari birim Canik adıyla bir sancak, sancağın merkezi ise Samsun kazasıydı. Millî Mücadele'nin sonlanması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin ilânı ile Türkiye sınırları içerisinde kalan Canik de sancak ve mutasarrıflıkların il yapılmaları üzerine Samsun adıyla il statüsü kazanmıştır. 1923 mübadelesi ile şehirdeki Rumlar Yunanistan'a göç etmiş, Rumlardan boşalan yerler ise mübadillere tahsis edilmiştir.61 Tehcirler ve mübadele sonucunda ildeki Ermenilerin ve Rumların sayısı neredeyse yok seviyesine kadar inmiş, şehrin demografik yapısı tamamen değişmiştir. Günümüzde Yunanistan'ın Karagözlü belediyesine bağlı Yeni Amisos, Preveze iline bağlı Yeni Samsun adında yerleşim yerleri bulunmaktadır.62
Cumhuriyetle birlikte il olan Samsun il merkezi hâricinde Bafra, Çarşamba, Havza, Terme ile Vezirköprü olmak üzere beş farklı ilçeye bölünmüştür.63 Cumhuriyet öncesinde de var olan bu idari birimler dışında ilk olarak 1 Haziran 1928 tarihinde Ladik'in ilçe yapılmasıyla Samsun'daki ilçe sayısı altıya yükselmiş; 1934'te Kavak, 1944'te de Alaçam ilçelerinin kurulmasıyla şehirdeki toplam ilçe sayısı sekiz olmuştur.646566 19 Haziran 1983 tarihinde kabul edilen 3392 numaralı kanun ile de Salıpazarı, Asarcık, Ondokuzmayıs ve Tekkeköy ilçeleri kurulmuştur.67 9 Mayıs 1990'da kabul edilen 3644 numaralı kanunla ise Ayvacık ve Yakakent adında iki ilçe daha kurulmuştur.68 2 Eylül 1993 tarihinde kabul edilen 504 numaralı kanun hükmünde kararname ile büyükşehir belediyesi kapsamına alınan Samsun'un merkez ilçesi de büyükşehir ilçesi statüsü almıştır.69 6 Mart 2008'de 5747 numaralı kanun ile Atakent, Kurupelit, Altınkum, Çatalçam ve Taflan beldelerinin birleşerek Atakum beldesine katılmasıyla Atakum; Gazi ve Yeşilkent beldelerinin İlkadım'a katılmasıyla İlkadım adında bir ilçe kurulması ve Canik beldesinin de ilçe yapılması karara bağlanmıştır.70 Bu değişiklik ile büyükşehir ilçeleri Atakum, İlkadım, Canik, Tekkeköy olarak belirlenmiştir. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile de 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları ile eşitlenmiş, merkez ilçe kavramı kaldırılmıştır.71 İlçelerin ardından gelen alt idari birim mahalle olup mevcûden il genelindeki 17 ilçeye bağlı olarak toplam 1.247 mahalle bulunmaktadır.72
Cumhuriyetin ilk yıllarından 1950'li yıllara kadar demiryolu atılımı yapılan Samsun'da bu yıllarda karayolu ağına öncelik verilmeye başlanmıştır. 1928'de elektrik santralinin hizmete başladığı şehrin merkezî su şebekesine kavuşması 1929 yılını bulmuş, ilk doğalgaz ise 2005 yılında verilmiştir.737475
Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin Orta Karadeniz Bölümü'nde merkezî bir noktada yer almaktadır.76 Karadeniz'e doğru akarak iki büyük delta oluşturan Kızılırmak ve Yeşilırmak nedeniyle Samsun kıyıları geniş bir koy niteliğini almış olup Samsun coğrafyasının %45'ini dağlar, %37'sini platolar, %18'ini ise ovalar meydana getirmektedir.77
Toplam 9.725 km²lik yüzölçümü ile Samsun olup orta büyüklükte iller arasında yer almaktadır ve 1.674 km² ile Vezirköprü en geniş yüzölçümüne sahip ilçe durumundadır.7879 İlin en doğudaki ilçesi Terme, en batıdaki ilçesi Vezirköprü, en kuzeydeki ilçesi Bafra ve en güneydeki ilçesi Ladik olup doğusunda Ordu, batısında Sinop, güneyinde Tokat ve Amasya, güney batısında ise Çorum illeri ile komşudur.80
Samsun'da önemli derecede su varlığı taşıyan Terme Çayı, Mert Irmağı, Kürtün Çayı, Miliç Irmağı, Tersakan Çayı, Karaboğaz Deresi, Akçay, Uluçay, Esenli, İncesu, Hızırilyas ve Ballıca dereleri bulunmakla birlikte Yeşilırmak ve Kızılırmak ilin asıl su zenginliğini oluşturmaktadır.81 Sivas sınırları içerisinde Kösedağ'ın eteklerinde doğan Yeşilırmak, Amasya ve Tokat'ı aşarak kuzeydoğu doğrultusunda akıp Samsun-Tokat sınırını oluşturduktan sonra Karakuş Çayı'yla birleşerek Çarşamba'nın ortasından geçip Civa Burnu'ndan Karadeniz'e dökülür. Sivas sınırları içerisinde doğan bir diğer ırmak olan Kızılırmak ise Kızıldağ'dan kaynağını alıp Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Ankara ve Çankırı yolunu takip ederek Bafra'nın batısından kollara ayrılarak Samsun'a girer ve ilçenin içerisinden geçerek Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e dökülür. Yeşilırmak'ın oluşturduğu Yeşilırmak Deltası, Kızılırmak'ın oluşturduğu Kızılırmak Deltası ve Terme ile Vezirköprü ovalarıyla birlikte zengin delta alanlarına sahip olan Samsun bu nedenle "Karadeniz'in Mezopotamyası" olarak anılmaktadır.8283 Ayrıca bu iki ırmak üzerinde Devlet Su İşleri 7. Bölge Müdürlüğüne bağlı faal Altınkaya, Derbent, Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları bulunmakta olup şehrin enerji ihtiyacının büyük kısmı bu barajlardaki hidroelektrik santralleri tarafından karşılanmaktadır.84
Bitki örtüsü ve biyolojik çeşitlilik açısından zengin bir yapıya sahip olan Samsun'daki kuş varlığı da kuş bilimi açısından uluslararası öneme sahiptir. Çoğunlukla dağlık ve ormanlık bir yapıya sahip olması nedeniyle ilin bitki örtüsünün önemli bir kısmı ağaçlardan oluşmaktadır. Ovalık yerlerde orman örtüsü yok denecek kadar az olmasına karşın Alaçam, Ayvacık, Çarşamba, Kavak, Vezirköprü ve Samsun Kent Ormanı'nı barındıran 19 Mayıs önemli bir orman kesimine sahiptir.85 İl coğrafyasının %62'sine tekabül eden 586.283 ha'lık kısımsa ormansız alan olup normal orman olarak kategorilendirilen 317.653 ha'lık kısım %31, bozuk ormanlardan oluşan 71.168 ha'lık kısım ise %7'lik bir alanı kaplamaktadır.86
İlin Karadeniz kıyıları düzlük olup güney yönüne uzanan iç kesimleri fazla yüksek olmayan sıradağlar ile sarılmış durumdadır. Ünye-Çarşamba kesiminde doğu-batı, Samsun-Bafra kesiminde doğu-güney ve batı-kuzeybatı yönünü takip eden dağ sıralarından Canik Dağları ilin doğu tarafında, Çangal Dağları ise batı tarafında yer almaktadır. Ladik'in Amasya sınırında bulunan ve zengin ormanlık alanları bulunan Akdağ ise 2062 m'lik yüksekliği ile Samsun'un en yüksek dağıdır.
Kuzey Anadolu Fay Hattı'nın kuzey ve güneyindeki iki farklı tektonik ünite üzerinde yer alan Samsun'un büyük kısmı Kuzey Anadolu Fay Hattı'nın yanı sıra Erikli Fay Hattı'nın da etkisiyle birinci ilâ üçüncü derece tehlike skalasında yer almaktadır.8788 Özellikle güney bölgeleri birinci derece riskli durumda olan ilin kuzey uçlarında ikinci ile üçüncü derece bölgeler bulunmasına karşın değişen fay hatları nedeniyle bu bölgelerin de birinci dereceye kayacağı ve geçmişte de depremler yaşayan Samsun'un gelecekte daha şiddetli deprem tehlikesi altında olacağı öngörülmektedir.899091 Samsun'da şimdiye dek hissedilen en şiddetli deprem, Türkiye'de kaydedilen en güçlü deprem olan 8.0 büyüklüğündeki 1668 Kuzey Anadolu depremiydi. Bugünkü Samsun il sınırları içinde meydana geldi ve merkez üssü Ladik Gölü'nün güney kıyısındaydı.9293 Depremde tek segment olarak kırılan 600 km uzunluğundaki bölüm boyunca, Bolu'dan Erzincan'a kadar ve Karadeniz kıyısı boyunca ciddi hasar meydana geldi ve 8.000 kişi hayatını kaybetti. Bu depremde Samsun Kalesi'nin surları ve kuleleri hasar görmüş ve yapının bazı bölümleri de yıkılmıştır.94 Cumhuriyet döneminde, Samsun'da hissedilen en şiddetli deprem 1943 Tosya-Ladik depremi olmuş, bu sarsıntıda 8 kişi ölmüş ve çok sayıda bina hasar görmüştür.95 Günümüzde il genelinde deprem gibi afetlerde halkın toplanması için 127 alan belirlenmiş bulunmaktadır.96
Sınırlı maden çeşitliliği ve rezervine sahip olan Samsun genelinde yatakları bulunan çinko, kurşun, manganez, tuğla, kireç taşı, doğal taş ve kiremit endüstriyel hammadde olarak çıkarılmaktadır.97 Endüstriyel hammaddelerin yanı sıra Havza'daki eosen çökeltileri içerisinde keşfedilen linyit yatakları da çıkarılarak işlenmekte ve ısınma amaçlı kullanılmaktadır.98 Hammaddeler ile birlikte jeotermal kaynaklara da sahip olan Samsun'da bu varlıklar Havza ve Ladik ilçelerinde toplanmış durumdadır. Havza'daki kuyulardan sondaj ile çıkarılan 53-56 °C sıcaklıktaki sudan 155.5 debide üretim sağlanmış olup 11.92 termal güce sahip jeotermal enerji elde edilmiştir.99 Ladik'teki Hamamayağı jeotermal alanında ise yine sondaj ile çıkarılan 28-38 °C sıcaklığa ve 91 lt/sn debiye sahip olan su kaynağı bulunmaktadır.100 Ayrıca Hamamayağı'nda doğal olarak su yüzüne çıkan 36 °C derece ve 18 lt/s debiye sahip ayrı bir kaynak bulunmaktadır.101
Samsun iklimi şehrin konumu ve coğrafyası dolayısıyla sahil ve iç kesimlerde değişiklik göstermektedir. Köppen iklim sınıflandırmasına göre "Cfa" türünde ılıman dönencealtı iklimi görülen ilin tipik Karadeniz ikliminin yaşandığı sahil şeridinde yaz ayları sıcak ve nemli, kışlar ise ılık-serin geçmekte; buna karşın Akdağ ve Canik Dağlarının etkisiyle karasal iklime sahip olan iç kesimlerde kışlar soğuk, yağmurlu ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçmektedir.102103 Meteoroloji Genel Müdürlüğünün 1929-2018 yılları arasındaki ölçüm değerlerine göre Samsun'un yıllık sıcaklık ortalaması 14.5 °C olup ölçülen en yüksek sıcaklık 15 Ağustos 1938 günü kayda geçen 39.0 °C, en düşük sıcaklık ise 9 Şubat 1929 günü kayda geçen -9.8 °C'dir.104
2013 yılında Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından dönemin büyükşehir ilçeleri olan Atakum, Canik, İlkadım ve Tekkeköy kapsamında hazırlanan Samsun Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu'na göre ısınma amacıyla kullanılan yakıtlardan, sanayide kullanılan hammaddelerden ve motorlu araçların yarattığı kirlilik nedeniyle açığa çıkan azot oksit, kükürt dioksit ve partiküller Samsun'un en önemli hava kirliliği sorununu teşkil etmektedir.105 Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının Atakum, Bafra, Canik ve Tekkeköy'de kurduğu hava izleme istasyonlarının Aralık 2019 verilerine göre bu noktalardaki hava kalitesi 29-77 arası değişmekte ve hava kalitesi indeksine göre orta ile iyi olarak sınıflanmaktadır.106107108109 Yüzüncüyıl istasyonununki hava kalitesi ise 107 ile hassas olarak sınıflanmaktadır.110 Yine aynı istasyonlardan elde edilen aynı tarihli verilerine göre ildeki en yüksek partikül madde kirliliği 51 ile Tekkeköy'de, en yüksek kükürt dioksit kirliliği oranı 5 µg/m³ ile Atakum'da, en yüksek azot oksit kirliliği oranı ise 56 µg/m³ ile İlkadım'da ölçülmektedir.111112113114115
Samsun nüfusuna dair saptamalar Osmanlı devrinden itibaren vergi mükelleflerinin ve miktarının tespit edilebilmesi amacıyla tutulan tapu tahrir defterlerine dayanılarak yapılabilmektedir.116 Ancak bu defterlerde yalnızca erkek hane reisi ve erkek çocukların kaydı tutulduğundan kesin bir veri elde edilememekte olup yaklaşık nüfus tahminleri yapılabilmektedir.117 Bu tahminlere göre 1485'te 70-80 bin bandında olan şehir nüfusu 1520'de 67-76 bin seviyesine inmiş, 56 yıl sonra ise Anadolu'daki diğer yerleşimlere paralel olarak 110-125 bin bandına çıkmıştır.118 1831 yılında tamamlanan ilk nüfus sayımında da yine kadınlar sayılmamış, 1893 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımına kadın, çocuk ve yaşlıların da nüfus bilgilerine dâhil edilmesiyle ilk kesin veriler elde edilmiştir.119 1831'de 55.743 erkek nüfusu bulunan Samsun 1869'da 182.154, 1901'de 323.758, 1914'te ise 393.292 kişiye ulaşmıştır.120 Nüfusun özellikle 19. yüzyılda hızla artmasının en önemli sebebi Rusya'nın politikaları sonucu Balkanlar, Kafkasya ve Kırım'da meskûn halkın Anadolu içlerine göç etmeye zorlanmalarıdır.121 Bu dönemde hem iskân noktası hem de Karadeniz yoluyla Anadolu içlerine geçiş kapısı olarak işlev gören Samsun 1912'de 4 bin Rumelili göçmen almış, I. Dünya Savaşı sırasında Rusların Trabzon'u ele geçirmeleriyle ise buradan gelen göçmen sayısı 100 bini aşmıştır.122 Cumhuriyet döneminde mübadele ile 22.668 Rum'un Yunanistan'a gönderildiği, 32.290 mübadilinse iskân edildiği Samsun'da yapılan ilk nüfus sayımına göre değişen idari sınırların da etkisiyle yaşayan kişi sayısı önceki sayımlardan daha az, 274.065 kişi çıkmıştır.123124
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'nin 2020 verilerine göre 1.371.274 kişilik nüfusuyla Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin en yüksek nüfuslu ilidir.125 En fazla nüfusa sahip olan ilçesi İlkadım olup ardından Atakum ve Bafra gelmektedir.126 En az nüfusa sahip olan ilçesi ise 8.592 kişilik nüfusu ile Yakakent'tir.127 2018 yılında 48.543 göç veren Samsun buna karşın 53.228 göç almış, %3,5 net iç göç hızı ile 4.685 kişi il nüfusuna eklenmiştir.128 Samsun'un en fazla göç verdiği il 8.263 kişi ile İstanbul olurken en fazla göç aldığı il ise 15.794 kişi ile yine İstanbul olmuştur.129 Yine 2017 yılında 16.807 kişinin doğduğu şehirde 8.700 kişi ölmüş, net nüfus artışı 8.107 kişi olmuştur. Yıllık nüfus artış hızı ‰9,6 ile Türkiye ortalamasının altında olan Samsun nüfusunun 2023 yılında 1.389.725 olacağı öngörülmektedir.130131 Sahip olduğu 9.725 km² yüzölçümü ile Türkiye'nin %1,25'lik kısmına tekabül eden ildeki nüfus yoğunluğuysa km² başına 151 kişidir.132133 Nüfusunun 678.072'sini erkeklerin, 693.202'sini kadınların oluşturduğu ildeki yaş ortalaması 36,6'dır.134
Mülteci nüfusuna da sahip olan Samsun kayıtlı 39 bini aşkın kişi ile en çok yabancı nüfus barındıran beşinci ildir.135 2019 verilerine göre 22.790 kişi ile Iraklılar Samsun'da yaşayan yabancı sayısında başı çekmekte iken 6.310 kişi ile ikinci sırada Suriyeliler, 1.320 kişi ile Afganlar üçüncü sırada gelmekteydi.136
Şehir sakinlerinin konut, sağlık, eğitim, altyapı, sosyal yaşam gibi farklı değişkenlere bağlı olarak hesaplanan yaşam memnuniyeti oranı %61 olup yaşam endeksinde aldığı 0,5746 puan ile Samsunlular Türkiye genelinde 33. sırada bulunmaktadır.137138 Forbes{{'}}a göreyse Samsun 81 il arasından "iş yapmak ve yaşamak için en iyi" 13. ildir.139
Samsun'daki ekonomik hayat geçmişten bu yana avcılık, balıkçılık, hayvancılık, ticaret ve sanayi eksenin gelişmiş; son yıllarda ise bu iş kollarına sanayi ve enerji sektörleri de eklenmiştir. ₺41.019.357 gayri safi yurt içi hasılası ile Türkiye'de 19. sırada olan Samsun'daki kişi başına düşen yıllık gelir ise ₺30.973'tür.140
Samsun'da günümüzde açık deniz balıkçılığı yapılmakta, balıkçılar radarlı ve modern donanımlı büyük balıkçı motorlarıyla denize açılmaktadır. Hamsi, istavrit, palamut, lüfer ve kefal günümüzde en çok avlanan balıklardır. Hamsi, kasımdan itibaren daha çok kıyıya yakın kesimlerde avlanmakta, eylül ve kasım aylarında palamut, ekim ayında lüfer ve neredeyse tüm yıl boyunca kefal avlanabilmektedir. Ayrıca şehirde sofra balıkçılığının yanı sıra endüstriyel balıkçılık da yapılmaktadır.141 2018 yılına ait verilere göre Türkiye çapında en fazla deniz ürünleri avcılığı %31,5'lik oran ile Samsun'un da dâhil olduğu Doğu Karadeniz Bölgesi'nde gerçekleşmiş; Samsun'da avlanan en önemli iç su ürünü 40 ton ile sazan, en çok yetiştirilen ürün 2.715 ton ile alabalık olmuştur.142143
Hayvancılık, tarım ile birlikte Samsun'un önemli ekonomik faaliyetlerinden biri olup ildeki en önemli hayvancılık kolları büyükbaş ve küçükbaş ile kümes hayvancılığı olmakla birlikte arıcılık, ipek böcekçiliği de görülmektedir. 400 bini aşkın büyükbaşın bulunduğu ilde 2.5 milyondan fazla kümes hayvanı bulunmaktadır.144145 Günümüzde 3.750,418 daa ile yüzölçümünün %47'si tarım alanlarından oluşan Samsun'da başlıca olarak tahıllar, baklagiller, endüstriyel bitkiler, yağlı tohumlar ve yumru bitkiler yetiştirilmektedir.146 Son dönemlerde artan yatırımlarla birlikte organik tarımın da yapılmaya başlandığı bir şehir hâline gelen Samsun'da organik karpuz ve ekolojik yumurta gibi ürünler yurtiçi ve yurt dışına dağıtılmaktadır. Narenciye domates, üzüm gibi eskiden bu yana üretilen meyveler günümüzde de önemli ihracat ürünlerindendir. Tüm bitkisel üretim değerlerine bakıldığındaysa Türkiye'nin %2,4'lük kısmına tekabül eden Samsun'un tarımsal üretim değeri ₺3,5 milyardır.
İl genelinde ikisi Tekkeköy, diğerleri ise Bafra, Çarşamba, Havza ve Kavak sınırları içerisinde olmakla beraber altı organize sanayi bölgesi bulunmaktadır.147148 Bu bölgelerdeki 150'den fazla işletmede 6 binden fazla, diğer küçük sanayi sitelerinde ise 6 binden fazla işyerinde 21 bini aşkın çalışan bulunmaktadır.149 Sanayi kuruluşlarının dışında şehirde 1995 yılında faaliyete başlayan bir de serbest ticaret bölgesi yer almaktadır.150151 Ticaret Bakanlığının 2018 verilerine göre Samsun Serbest Ticaret Bölgesi'nin yıllık ticaret hacmi $141.205 olup toplam 354 kişi istihdam edilmektedir.152153
Konvansiyonel üretimin yanı sıra teknoloji üslerine de sahip olan ilde Ondokuz Mayıs Üniversitesinin öncülüğünde kurulan Samsun Teknopark ile Samsun Büyükşehir Belediyesinin öncülüğünde kurulan İŞGEM öne çıkan araştırma ve geliştirme ile iş geliştirme merkezleridir.154 Samsun Teknopark'taki firmaların büyük kısmı yazılım alanında faaliyet göstermekte olup Türkiye'nin en başarılı ilk üç iş geliştirme merkezinden biri olan İŞGEM'deki firmaların ise yarısı sağlık sektörüne yönelik imalat yapmaktadır.155156 2017 yılında 49 patent, 20 faydalı model başvurusunun yapıldığı Samsun bu alanlarda Türkiye'de 16. sırada gelmektedir.157158159160
2017 itibarıyla dış ticaret hacmi $1 milyarı aşan Samsun'un ihracattaki en önemli partneri Hollanda olmakla beraber ithalatta ise Rusya birinci sırada gelmektedir.161 $81.119.000 ile Samsun'un ihracat şampiyonu Sampa Otomotiv kendi sektöründe 41. Türkiye'de ise 180. sırada yer almaktadır.162 2011 yılından bu yana Avrupa Birliği ile ortak proje kapsamında sağlık ekipmanları, mobilya ve işlenmiş gıda alanlarında kümelenme çalışmalarının yürütüldüğü Samsun, Tuttlingen ve Sialkot birlikte cerrahi el aletleri üretiminde dünyanın önemli kümelenme merkezlerinden biri olarak gösterilmektedir.163 Hâlihazırda Türkiye'de faaliyet gösteren 183 cerrahi el aleti üreticisi firmanın 37'si Samsun'da bulunmakta olup 1956 yılında Anadolu'daki ilk ilaç fabrikası olarak kurulan Samsun merkezli Adeka da hâlen faaliyettedir.164
Son yıllarda yapılan yatırımlarla birlikte enerji kaynaklarının Türkiye'ye giriş kapılarından biri durumuna gelen Samsun zengin enerji kaynaklarına yakınlığı ve uluslararası ticari ilişkileriyle çok yönlü bir merkez görünümdedir.165 Samsun, 2003'te açılan Mavi Akım ile birlikte Rusya doğalgazının Türkiye'ye giriş ve dağıtım noktası olmuş olup Çin, Güney Afrika gibi ülkelerden ithal edilen kömürler de Karadeniz, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine Samsun'dan gitmektedir.166167 Günümüzde yaygın olarak kullanılan doğalgaz ve sıvılaştırılmış petrol gazı ile çalışan cihazlarda yapılan ufak değişikliklerle değerlendirilebilen biyogaz üretimi Samsun'da ciddi potansiyel taşımaktadır.168 Çevre ve sağlık sorunlarının kaynaklarından biri olan organik atıkların enerjiye çevrilerek artı değer olarak kullanılabilmesiyle öne çıkan biyogaz günümüzde atıkların bekletilip gübre olarak ya da tezek hâline getirilerek daha verimsiz bir enerji kaynağı olarak kullanılmasına bağlı olarak potansiyeli oranında değerlendirilememektedir.169 Organik atıkların anında kullanılarak yüksek enerji değerine sahip bir yakıt olarak değerlendirilmesini mümkün kılan biyogaz bu mânâda tezekten daha avantajlı olmakla birlikte biyogaz üretiminden arta kalan ürünlerin gübre olarak kullanılması mümkün olduğundan bu alanda da bir avantaj sağlamaktadır.170 Toplam biyogaz potansiyeli 45.472.025,55 m³ olan Samsun'da 213.718.520,1 kWsa biyoenerji üretimi mümkün görünmektedir.171 Bafra, Çarşamba ve Vezirköprü ilin en önemli enerji potansiyelini bulundurmakla birlikte yumurta tavukçuluğuna bağlı olarak Kavak ve Terme'de de ciddi biyogaz potansiyeli bulunmaktadır.172
Samsun'un yerli halkı eskiden Orta Anadolu ağızlarında görülen şive yapısına yakın bir şekilde konuşmaktaydı. Kelime başındaki /k/, /p/, /t/ gibi harfler çoğunlukla "gız", "duz", "bişkin" örneklerinde olduğu gibi yumuşak harflere yerini bırakırdı. Zaman zaman ise "gice", "virmek" örneklerinde olduğu gibi kelimenin ilk geniş ünlüsü yerini dar ünlüye bırakmaktaydı. Cumhuriyetin ilk yıllarındaki mübadele sonucu şehrin sakinlerinin değişmesi, 1950'lerde başlayan ve 2000'lerin başına dek hızla devam göçler, eğitimde ve basın-yayın organlarında İstanbul ağzı temelli yazı dilinin kullanılması nedenleriyle şehirde görülen şive yapısı da değişmiştir.173
Mehmet Dursun Erdem'in öncülüğünü yaptığı bir ekip tarafından beş yılda dar saha çalışması metoduyla elde edilen verilere göre ilde iki ana yerli ağız yapısı vardır.174 Buna göre Samsun ilinin ağzı Canik Dağlarının güneyi ve Canik Dağlarının kuzeyi olarak ayrılmaktadır.175 Kıpçak ağzı merkezî yerlerde ağırlıklı olarak görülmekte, dağlık ve merkezî noktalara uzak yerleşimlerdeyse yerini Oğuz ağızlarına bırakmaktadır.176 Canik Dağlarının güney yerleşimlerindeki ağızların yapısını daha iyi koruduğu gözlenmiş olup Atakum, Bafra, Canik, Çarşamba, İlkadım ve Tekkeköy'deki ağız yapıları karmaşık bir yapı hâlindedir.177
Leylâ Karahan'ın Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması adlı çalışmasında ise Havza ve Ladik haricen Samsun halkının konuşma dili Batı Anadolu ağızlarının 5. grup ağızları, Havza ve Ladik ise 6. grup ağızları içerisinde sınıflandırılmaktadır.178 Aynı çalışmaya göre "e>á, a" değişmesi, ünlü yuvarlaklaşması ile ortaya çıkan düzlük-yuvarlaklık uyumsuzluğu, /k/ harfinin boğumlanma noktasının orta damağa kayması, /ġ/ harfinin boğumlanma noktasının dip damağa doğru kayması, /ḳ/ harfinin sızıcılaşması, /r/ düşmesi ve /ğ/ harfinin hece kaynaşmasıyla erimesi Samsun halkının konuşma dilinin karakteristik ses özellikleridir.179
Göç alan bir il olan Samsun'da bu nedenle üç farklı halk oyunu karakteri görülmekte ve bu yönüyle bir geçiş bölgesi sayılmaktadır.180 Oyunlar yerleşik köyler ve göçmen yerleşimleri arasında farklılık göstermektedir. Yerli köylerde üçayak, demirağa, yanlama, sarıkız, sarhoş barı, metelik, alafranga, kabaceviz, sağırperde, kasap havası, geriş, esengül ve oy kargalar oyunlarına rastlanmaktadır. Göçmen köylerinde ise Hasanağa, zigoş, telgrafın telleri, kasap havasına rastlanmakla birlikte mübadiller arasında hora oynanmakta, Doğu Karadeniz Bölümünden gelen göçmenler arasında horon yaygın olarak görülmekte, Alevilerin ibadetlerinin bir parçası olan semaha da Ladik'te rastlanılmaktadır.181182
Genellikle belli bir alan içerisinde dolaşılarak icra edilen Samsun yöresine ait halk oyunlarının bazıları ise alafranga oyununda olduğu gibi sıra hâlinde dizilip oynanmaktadır.183 Eller tutularak, eller tutulup dirsekler birleştirilerek, eller omuza atılarak ya da eller tutuşmadan karşılıklı oynanan oyunlar mevcut olup çökme, el vurma, çapraz yürüme, topuk vurma, ayak ucu vurma yahut dönme figürü sıkça görülen hareketler olup omuz sallama figürü özellikle karşılıklı oynanan oyunlarda görülmektedir.184
Anadolu Folklor Vakfı Samsun Halk Dansları Topluluğu, Samsun Büyükşehir Belediyesi Konservatuvarı Halk Oyunları Topluluğu gibi toplulukların bulunduğu ilde 1981 yılında ilk kez düzenlenen ve gelenekselleşen Samsun Uluslararası Halk Dansları Festivali organize edilse de 2011 yılından bu yana çeşitli nedenlerle düzenlenmemektedir.185186
Samsun mutfağı Karadeniz, Anadolu, Balkan ve Kafkas izleri taşımakta olup balık, hamur işi ve sebze ağırlıklıdır.187 Yörenin özellikle kıyı kesimlerinde karalahana, pancar, kırçan, kaldırık, madımak gibi özgü bitkiler çorba ve kavurma olarak tüketilmekte; kişniş ise çeşni olarak kullanılmaktadır.188 İç kısımlara geçildikçe hamur işleri ve et yemekleri öne çıkmaya başlamaktadır.189 Unundan kuymak, yarmasından ise çorba yapılan buğday ve mısır yörede en çok tüketilen tahıllar olup tirit, keşkek ve lepsi de etli yiyecekler arasında öne çıkmaktadır. Yakakent'in öne çıktığı deniz balıkçılığında kalkan, mezgit, barbunya, istavrit, palamut, lüfer ve sargan dönemsel olarak tüketilmekle birlikte sazan, yayın, levrek, alabalık ve turna gibi her dönem bulunabilen tatlı su ürünlerinde ise Ayvacık ve Bafra başı çekmektedir.190 Samsun'da en çok tüketilen deniz ürünü ise tavası, buğulaması yapılan; ekmek veya pilavla birlikte tüketilebilen, ayrıca tuzlanarak da saklanabilen hamsidir.191
Bafra ve Termeli girişimcilerin İstanbul başta olmak üzere büyük kentlerde açtığı fırınlarla birlikte Türkiye çapında popülarite kazanan Samsun pidesi şehrin en bilinen yiyeceğidir.192193194 İki farklı usulü olan pide Bafra'da kapalı, Terme'de ise açık olarak mahalle fırınlarında kıyma, peynir, pastırma, kuşbaşı et gibi çeşitli iç malzemeler ile yaptırılmakta olup özellikle pazar sabahları tüketilmesi gelenekselleşmiştir.195
Düğün ile şenliklerde kazanda pişirilerek yapılan ve UNESCO tarafından somut olmayan kültürel miras olarak değerlendirilen keşkek Samsun mutfağında önemli yer edinmekle birlikte diğer yörelerden farklı olarak kırmızı et ile değil tavuk eti ile hazırlanmaktadır.196197 Samsun-Çorum karayolu üzerindeki Çakallı mevkiinde bulunan lokantalarda hazırlanan ve Çakallı ekmeği ile servis edilen Çakallı menemeni de Samsun'un özgün lezzetlerinden biridir.198 Alaçam'da altı kasap üstü ise lokanta şeklinde hizmet veren kasapüstü olarak anılan işletmelerde ise kilo işi satılan et ve köfteler mangalda pişirilerek servis edilmektedir.199
Kızılırmak Deltası'nda serbest olarak yaşamlarını sürdüren manda sütünden imal edilen Bafra lokumu, Samsun mutfağına özgü bir tatlı olup besleyici, yumuşak, hafif olmasıyla öne çıkmaktadır ve katkı maddesi kullanılmadan yapıldığından dolayı raf ömrü kısadır.200 Şerbetsiz baklava olarak nitelenen Bafra nokulu da Samsun yöresi tatlılarından olup hamurunda kabartma tozu ile yumurta kullanılmamasıyla benzerlerinden ayrılmakta, katılan sirke ile gevrek bir doku yakalanıp ceviz, kuru sarı üzüm ve şeker gibi iç malzemelerle imâl edilmektedir.201 Türkiye'nin farklı yörelerinde farklı isimlerle üretilen ancak Samsun'a has bir diğer tatlı olan atom ise özellikle Ramazan aylarında oldukça yoğun tüketilmektedir.202 Samsun'a özgü hamur işlerinden olan Çarşamba kıvratması ise 1930'lu yıllardan beri özgünlüğünü korumaktadır.203 Ayrıca kaz, hindi, ördek ya da tavuk etiyle yapılıp yağlanmış yufka ve pilav ile yenen tirit, mayası olabildiğince az olup fermantasyonu kısa tutularak kendine özgü kıvam ve lezzete kavuşturulan Samsun simidi de ilin mutfağında önemli yer tutan ögelerdir.204205206207
Turizmin yalnızca "sahil ve güneş" anlayışından ibaret olması iki ay yaz mevsimi geçiren Samsun'da turizmin yeterli seviyede gelişememesine neden olmuştur. 1990'lı yıllarda değişen turizm anlayışıyla birlikte turizm ekonomik bir kaynak olarak görülmeye başlanmış ve turizm ürünleri çeşitlilik göstermeye başlamıştır. 1992 yılında Samsun adına Erkan Uçkun tarafından hazırlanan ve Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından onaylanan Samsun İli Turizm Envanteri ve Turizmi Geliştirme Plânı'nın, Samsun turizminin bu yönde gelişmesine öncü olması beklenirken kurum ve kuruluşların ilgisizliği nedeniyle çok kısıtlı bir etki göstermiştir. 2000'li yıllarla birlikte ajanslar ve Samsun Büyükşehir Belediyesi tarafından desteklenen projelerle Samsun turizm konusunda bir ivme yakalamıştır. 2011 yılında hazırlanan turizm stratejisi master planındaki yedi tematik turizm gelişim koridoru arasında yer alan Samsun'da önümüzdeki yıllarda yayla ve doğa turizminin gelişimine öncelik verilmesi amaçlanmaktadır.
Günümüzde Samsun için turizm ile ilişkili birçok plan yapılmış olmasına rağmen yapılan çalışmaların yetersiz kalması ve yerel turizm aktörlerinin ilgisizliği nedeniyle turizmin Samsun'da başlıca bir ekonomi kolu olamayacağı ancak doğru adımların atılması hâlinde bu algının değişeceği ve turizmin Samsun'da önde gelen ekonomik planlar arasında yer alabileceği öngörülmektedir. Günümüzde 40'ı aşkın turizm tesisinin bulunduğu Samsun'da son yıllarda yurt dışından gelen turistlerin artırılmasına yönelik adımlar atılmakta olup özellikle Rus turistlerin çekilmesine yönelik kampanyalar ağırlık kazanmıştır.208209210 Samsun, 2018 yılında 79.261'i yabancı olmak üzere 586.555 turist tarafından ziyaret edilmiştir.211
Samsun, Karadeniz Bölgesi'nin en uzun kıyı şeritlerinden birine sahiptir ve bu şerit Canik'ten 19 Mayıs'a kadar uzanmaktadır.212 35 km uzunluğundaki bu kıyı şeridinin %90'lık kısmı ince kumlu ve denize girmeye uygun plajlardan oluşmakta olup yüzme dışında sörf, jet ski, yelken gibi alternatif sporlar da yapılabilmektedir.213 Samsun'da toplam 39 plaj bulunmakta olup en fazla plaj 19 adet ile Atakum'dadır.214 Atakum'un ardından üçer plaj ile Alaçam ve Çarşamba gelmektedir. Bafra, İlkadım ve 19 Mayıs ikişer plaja sahip olmakla birlikte Canik'te de bir adet plaj bulunmaktadır.215 Asarcık, Ayvacık, Havza, Kavak ve Ladik'te ise hiç plaj bulunmamaktadır. Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından ölçümleri yapılan plajların Ağustos 2018 itibarıyla tamamı çok temiz olarak sınıflandırılmaktadır.216 Ayrıca 10'u Atakum'da olmak üzere 13 plaj Mavi Bayrak ödüllüdür.217
Plaj turizminin yanı sıra kış turizmine yönelik faaliyetlerin de yapılabildiği Samsun'da özellikle Ladik'teki Akdağ Kış Sporları ve Kayak Merkezi 1675 m'lik kayak pisti ve 1300 m'lik telesiyeji ile bu alandaki en önemli yatırım görünümünde olup çevre illerden turist çekmektedir.218219 Akdağ aynı zamanda Kocadağ ile birlikte yamaç paraşütü, dağcılık ve yayla turizmi merkezi olarak da öne çıkmakta; Nebiyan Dağı dağcıların, Kunduz Dağları ise yaylacıların ziyaret alanlarından olmaktadır.220221222 Ayrıca Asarağaç Tepesi, Gölalan Şelaleleri ve Kabaceviz Şelalesi gibi doğal alanların yanı sıra Çamgölü, Sarıgazel, Vezirköprü tabiat parkları ve Çakırlar ile Hasköy mesire alanları da son yıllarda turizme kazandırılmış olup223224225226227 2016'da Dünya Mirası geçici listesine giren Kızılırmak Deltası başta olmak üzere Yeşilırmak Deltası ve Galeriç Longozu kuş gözlemcilerinin sıklıkla ziyaret ettiği noktalardır.228229
Turizm merkezi statüsü verilen Havza'daki 25 Mayıs Termal Turizm Merkezi Samsun'daki en önemli sağlık turizmi noktası olup yine Havza'daki Hamamayağı ve Ladik'teki kaplıcalar da kentin turizm merkezlerindendir.230 Yılda 200 bin kişi tarafından ziyaret edilen kaplıcalardan çıkan sular iki bin yıldır romatizmal hastalıklar başta olmak üzere kadın hastalıkları, sinirsel hastalıklar, eklem hastalıkları ve kireçlenme gibi hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır.231232
Samsun'da tahribata uğramış 16 arkeolojik alan bulunmaktadır.233 Bunların arasında Bakır Çağı'na tarihlenen ve İlkadım ilçesinde yer alan Dündartepe en eski kalıntılara rastlanan höyük yapısında bir yerleşmedir.234 Dündartepe'nin haricindeki diğer tahribata uğrayan yerleşmelerin tamamı İlk Tunç Çağı'na tarihlenmektedir.235 Bunlara ek olarak Hacı Osman sit alanı, Hızır İlyas Höyüğü, Toptepe Tümülüsleri, Atakent Tümülüsleri, Çarşamba Bedesteni, Göğceli Camii, Şeyh Habil Mezarlığı, Hazinedarzâde Süleyman Paşa Medresesi, Mater Dolorosa Katolik Kilisesi, Karakol Camii, Pazar Camii, Çinili Hamam, Samsun Bedesteni, eski Osmanlı Bankası binası, eski Sümerbank binası, Merkez Bankası binası ile Çarşamba'daki üç çınar ve bir meşe ağacı gibi kentin tarihine ilişkin 341 farklı eser kültür varlığı olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından onaylanmış durumdadır.236
Kültür varlıkları arasında yer alan arkeolojik sitlerden yalnızca 28 Kasım 1995 tarihinde keşfedilen Toptepe Tümülüslerinde detaylı kazı çalışmaları yapılmıştır. 2004-2005 yıllarında yapılan kazılarda yerleşimin Helenistik Dönem'e ait olduğu saptanmış ve Pontus Krallığı'nın üst düzey yönetici ailelerinden birine ait olduğu düşünülen bir mezar yapısı tespit edilmiştir.237 Ayrıca mezar odalarında bulunan Amisos Hazinesi, Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesinin envanterinde yer almaktadır.238239 2008 yılında tamamlanan çalışmalar sonrasında tümülüslere Amisos Tepesi adı verilmiştir.240 Günümüzde Amisos Tepesi turizme hizmet edecek şekilde yeniden düzenlenmiş ve mezar odaları ziyaretçilere açılmıştır.241
Amisos Tepesi'nin yamacında oluşturulan Amazon Adası'nda Amazon Heykeli, Amazon kanalı, suni kayak pisti, balık restaurantları ve piknik sahaları yer almaktadır.242 Ayrıca Amazon Adası'nda Amazon Köyü adıyla bir köy oluşturulmuş ve temsilî Amazon balmumu heykelleri, kabartmaları, günlük eşyaları yerleştirilmiştir.243 Yine Amazon Adası'nda yer alan Amazon Heykeli'nin sağ ve sol taraflarına Anadolu Aslanları adı verilen iki heykel yerleştirilmiştir. Heykellerin içerisinde asansör olup aslanların ağız kısmına çıkılabilmekte ve Amazon Adası yüksekten izlenebilmektedir.244
1941'de ilk kez kazılmaya başlanan ve 1977 yılında sit alanı ilân edilen Tekkeköy Mağaralarında da son yıllarda turizm ekonomisine kazandırılması amacıyla çalışmalar yapılmış ve 2013 yaz sezonunda Tekkeköy Mağaraları Arkeoloji Vadisi şeklinde adlandırılarak ziyaretçilere açılmıştır.245246 Turizme açıldıktan sonra Fransız arkeologların da dikkatini çeken mağaralardaki yerleşim geçmişi MÖ 60.000'e dek uzanmakta, Eski Taş Çağı ile Bakır Çağı yerleşimlerine rastlanmaktadır.247248 360.000 m²lik alana bir yayılan mağaraların yalnızca 96.000 m²lik bir kısmı ziyaretçilere açılmış olsa da gelecek dönemde tüm alanların düzenlemesinin yapılması planlanmaktadır.249 Ayrıca mağaraların çevresinde Hitit Yolu, Frig Kalesi ve eski Rum evleri de bulunmaktadır.250 Hitit Yolu ve Frig Kalesi için bir çalışma yapılmamakla beraber eski Rum evleri restore edilerek ziyaretçilere açılmıştır.251 Mağaralardaki kazılarda ele geçirilen çanak çömlek parçaları ile diğer eşyalar da restore edilen bu evlerde sergilenmektedir.252
Kültür turizminin en önemli yapı taşlarından olan müzelerin Samsun'daki ilk örneği 1930'lu yıllarda açılan Samsun Müzesi'dir. Arkeolojik eserlerin sergilendiği bu müze daha sonraları Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesine yerini bırakmıştır.253 Günümüzde 23 Nisan Ortaokulunun bulunduğu alanda yer alan müze binası terk edilerek 1976 yılında Samsun Valiliği yanındaki yeni binasının inşasına başlanmış ve 1981 yılında burada faaliyete geçmiştir.254 Bakır Çağı, İlk Tunç Çağı, Hitit, Helenistik ve Roma dönemlerine ait eserlerin sergilendiği müzenin en değerli değerli koleksiyonu Karun Hazinesi'nden sonra Türkiye'deki en değerli koleksiyon olan Amisos Hazinesi'dir.255256 Zamanla ihtiyaçlara cevap verememeye başlayan müze envanterindeki eserlerin sergilenemeden depoda bekletilmeleri nedeniyle bu müze binası da 5 Ocak 2016 tarihinde ziyaretçilere kapatılarak yeni bina inşa edilmeye başlanmıştır.257258 Müzenin kuruluşundan itibaren üçüncü binası olacak yeni sergi alanı 18 bin eseri aynı anda teşhir edilebilecek büyüklükte ve Türkiye'nin en modern müzelerinden biri tasarlanmış olup XVI. Ulusal Mimarlık Ödüllerinde proje dalında ödüle layık bulunmuştur.259 Ödenek yetersizliği nedeniyle 2018'de inşası duran yapının ne zaman bitirileceği belirsizdir.260
Samsun'da açılan ikinci müze olan 19 Mayıs Müzesi, Mustafa Kemal'in 19-25 Mayıs 1919 tarihleri arasında Samsun'da kaldığı ve daha sonraki üç ziyaretinde de kullandığı binanın ikinci katının düzenlenerek 5 Ekim 1940'ta ziyarete açılmasıyla hizmet vermeye başlamıştır.261 Odanın özgün şekliyle teşhir edildiği müze 1968'de ziyarete açılan ve Mustafa Kemal'e ait 114 eşyanın sergilendiği Atatürk Müzesi ile birleştirilerek Gazi Müzesi adını almış olup 1998 yılından bu yana bu şekliyle hizmet vermektedir.262 Havza Atatürk Evi de yine Mustafa Kemal'in Samsun'u ilk ziyaretinden sonra geçtiği Havza'da kaldığı otelin 1994 yılında müze olarak açılması ile oluşmuştur.263 Bina müze olarak açılmadan önce ise Mustafa Kemal'in çalışma odası olarak kullandığı oda 1920'li yıllarda binayı satın alan Havza Kaymakamlığı tarafından Gazi Odası adıyla düzenlenerek ziyarete açık tutulmuştur.264 26 Haziran 2006 tarihinde ziyaretçilere açılan ve Tekkeköy'ün ilk müzesi olan Tekkeköy Atatürk Evi de ildeki bir diğer Atatürk müzesi olup Atatürk'ün Selanik'te doğduğu evin birebir kopyası olarak inşa edilmiş, dekorasyonu da bu doğrultuda yapılmıştır.265
Millî Mücadele'nin başlangıç noktası olan Samsun'da 1999 yılında projesine başlanılan Bandırma Vapuru Müzesi orijinal vapurun boyutlarına sadık kalınarak tekrar inşa edilmesiyle oluşmuş ve 2003 yılında ziyarete açılmıştır.266 2005-2008 yıllarında ise müzede ve çevresinde yenileme çalışmaları yapılarak açık hava müzesi olarak yeniden düzenlenmiş, Bandırma Vapuru ve Millî Mücadele Parkı Açık Hava Müzesi adını almıştır.267268 Müzede Mustafa Kemal ile onunla Samsun'a gelen silah arkadaşları ve mürettebatın balmumu heykellerinin yanı sıra Mustafa Kemal'e ait bazı eşyalar sergilenmektedir.269 Millî Mücadele Parkı'nda ise ise Millî Kurtuluş Anıtı ile birlikte Millî Mücadele panoraması ve Samsunlu şehitler levhası gibi bilgilendirici yapılar yer almaktadır.270 İldeki Millî Mücadele odaklı bir diğer müze olan Sadi Tekkesi Kuvâ-yı Milliye Müzesi, Samsun'da karargâh olarak kullanılan binanın restore edilmesi ile 2016 yılında ziyarete açılmış olup balmumu heykeller ile yapılan canlandırmaları içermekte ve sinevizyon gösterileri ile Millî Mücadele'ye dair bilgi verilmektedir.271
Bu müzelere ek olarak Tarihi Kentler Birliği Jüri Özel Ödüllü Samsun Kent Müzesi, Türkiye'nin ilk imitasyon müzesi Tekkeköy Mağaraları Arkeoloji Vadisi Müze Evi, Türkiye'nin ilk tütün müzesi Bafra Tütün Müzesi, dünyanın en büyük üçüncü oyuncak müzesi Canik Oyuncak Müzesi, Türkiye'nin ilk doğal oyuncak müzesi Ekolojik Oyuncak Müzesi, Alaçam Mübadele Müzesi, Dönüşüm Müzesi, Bafra Arkeoloji ve Etnografya Müzesi, Yaşar Doğu Anı Evi Müzesi ve 1071'den 15 Temmuz'a Destanlar Müzesine ev sahipliği yapan272273274275276277278 ilde Cerrahi Aletler ve Sağlık Müzesi ile müze gemi inşası ise devam etmektedir.279280 Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı üç, Samsun Büyükşehir Belediyesine bağlı yedi, diğer kurumlara ait beş müzenin bulunduğu Samsun'da bu müzelere ek olarak Çanakkale 1915 Savaş Malzemeleri Müzesi gibi gezici müzeler dönem dönem sergilenmekte olup Müzede Bir Gün gibi özellikle öğrencilere yönelik müze ziyaretlerini teşvik edici etkinlikler düzenlenmektedir.281282283284
Müzelerin hâricinde özellikle ilin simgesi hâline gelen Onur Anıtı başta olmak üzere İlkadım Anıtı, Saathane Meydanı gibi tarihî noktalar da turistik olarak değerlendirilmektedir.285286287
İl genelinde halkın kullanımına açık çok sayıda mesire, piknik alanı bulunmaktadır. Bunlardan Doğupark genellikle günübirlik piknikçilerin ve karavancıların tercihi, 825 000 m² alana sahip olan Batıpark ise içerisinde yer alan Amazon Adası ve eğlence etkinliklerinin düzenlendiği yer olması nedeniyle turistlerin ve eğlence severlerin uğrak noktası olarak olmaktadır.Amazon Adası Çevre Düzenlemesi çalışmalarında Amazon Heykeli etrafı kaplamalarıyla birlikte deniz tarafı tahkimat çalışmaları ile bu ada üzerinde Şehrimize Turizm açısından katkı sağlayacak, Amazon Köyü’nün yapımı tamamlanmıştır..288289290 Bunların hâricinde il genelinde Bayraktepe, Çakırlar Korusu, Çamgölü, Hasköy, Sarıgazel gibi doğa alanları yer almaktadır.291 Ayrıca İlkadım ve Kavak'ta birer lunapark bulunmakta olup Atakum'da da yine bir lunaparkın açılması planlanmaktadır.292293294
Mesirelerin yanı sıra 2006 yılında 22 dönüm alan üzerine kurulan ve Karadeniz Bölgesi'nin en büyük hayvanat bahçesi olan Samsun Hayvanat Bahçesi'nde aslan, kaplan, ayı, deve, tilki gibi hayvanlar ile çeşitli kuş ve tavuk türleri yer almış olup 2019 yılında kapatılana değin 2,5 milyondan fazla ziyaretçi ağırlamıştır.295296297298
2009 yılında Mustafa Kemal'in 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun'a ayak bastığı noktayı temsilen oluşturulan Tütün İskelesi'nden altı gün konakladığı yer olan Gazi Müzesine dek bir yol oluşturulmuş ve Kurtuluş Yolu adı verilmiştir.299300 45 m genişliğinde 400 m uzunluğunda olan yolun başlangıç noktasına temsili Bandırma Vapuru ve Mustafa Kemal ile heyetinin balmumu heykelleri, yol boyunca ise Samsun Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti üyelerinin temsili balmumu heykelleri yerleştirilmiştir.301 İlerleyen yıllarda yapılan çalışmalar ile Mustafa Kemal'in Amasya'ya giderken kullandığı güzergâh belirlenmiş ve yollar yenilenerek üzerindeki tarihî yapılar restore edilmiştir. Günümüzde açık hava müzesi hâline getirilen yolu yerleştirilen tabelalar ile takip etmek mümkündür.302
2010 yılında Ladik Kaymakamlığının öncülüğünde başlayan çalışmalar neticesinde Osmanlı dönemi ve sonrasında kullanılan ahşap mimarinin ilçedeki örneklerini sergilemek amacıyla Ambarköy Açık Hava Müzesi kurulmuştur. Ahşap mimari kültürünün Samsun'daki odak noktalarından olan Ladik'teki alanda ambar, ev, okul, sergen, saat kulesi, su değirmeni gibi farklı mimari ahşap ögeler bulunmakta olup eserlerin en eskisi 17. yüzyıla tarihlenmektedir.303
Çok sayıda geleneksel şenlik ve festivalin yapıldığı Samsun'da özellikle güreş etkinlikleri sayıca fazla olmasıyla göze çarpmaktadır. Asarcık'ta 1940'lı yllardan beri düzenlenen Geleneksel Karakucak Güreşleri ve Atyarışlarının yanı sıra Ayvacık'ta Mustafa Dağıstanlı Güreş Festivali, Bafra'da Bengü Karakucak Güreşleri, Kavak'ta Yaşar Doğu Şenlikleri, Ladik'te Ladik Yağlı Güreşleri, Terme'de Altın Fındık Yağlı Pehlivan Güreşleri, Vezirköprü'de Kunduz Yağlı Güreşleri bu anlamda öne çıkan etkinliklerdir.304 Bunların haricinde Alaçam'da Hüseyin Dede Şenlikleri, Bafra'da Karpuz Festivali, Kapıkaya Fest ile Neyzen Tevfik Kültür Şenliği, Çarşamba'da Yeşilırmak Kültür ve Sanat Şenliği, Terme'de Altın Pirinç Festivali, Vezirköprü'de Köprülü Mehmet Paşa Kültür Sanat ve Spor Festivali ve Yakakent'te Deniz Oyunları Festivali on yıllardır düzenlenmeleri ile ilde kalıcı ve geleneksel hâle gelen şenliklerdir.305 Bunların arasından özellikle Karadede Panayırı Osmanlı devrine dek giden tarihiyle en eski olan etkinliktir.306 Geçmişi 1926 yılından beri kutlanan Gazi Günü'ne dek giden ve 1981 yılından bu yana 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı nedeniyle 16-19 Mayıs günleri arasında gerçekleştirilen 19 Mayıs Kültür, Sanat ve Gençlik Festivali'nde spor etkinlikleri, paneller, sanatsal etkinlikler ve konserler gibi çeşitli faaliyetler yapılmakta ve Atatürk adına doğum günü pastası kesilmektedir.307308 Festival Bandırma Vapuru Müzesi çevresi ve Karadeniz Sahil Yolu üzerinde düzenlenmekte, bu tarihî konumu nedeniyle Samsun'a "19 Mayıs Kenti" yakıştırması yapılmaktadır.309310
Bu festivallerin haricinde ilçe belediyeleri ve çeşitli kuruluşlar tarafından düzenlenen Karadeniz Kısa Film Festivali, Uluslararası Samsun Şiir Günleri, Samsun Sinema Festivali, Samsun Caz Festivali, Samsun Yöresel Ot Yemekleri Festivali, Canik Tiyatro Festivali ve Karadeniz Zihinsel Engelliler Festivali Samsun'da dönemsel olarak yapılan diğer festivallerdir.311312 Çok katılımcılı bir konser turnesi olan Fanta Gençlik Festivali tüm Türkiye ile birlikte Samsun'da da 2003'ten 2015 yılına dek düzenlenmiş, bu etkinliğin iptal olması ile oluşan boşluğu ise 2017 yılında ilki düzenlenen Samsun Gençlik Festivali doldurmuştur.313314315 Karadeniz Bölgesi'nin en büyük festivali olan Samsun Gençlik Festivali'ne 2019 yılında 110 bin kişi katılmıştır.316317 Aynı zamanda Türkiye'nin ilk ekstrem sporlar festivali olan Falcon Fest ile Kapıkaya Fest Samsun'un Vezirköprü ile Bafra ilçelerinde düzenlenmektedir.318319
Samsun'da müzik kültürünün bilinen ilk merkezi Samsun Mevlevîhânesi'dir ve dinî ile klasik Türk müziğinde büyük etkileri bulunmaktadır.320 Samsunlular Batı müziği ile 1890 yılında Paruhinios Kulübüne üye kadınlar tarafından kurulan Mandolinada isimli grup ile tanışmıştır.321 1926 yılında Mûsiki Yuvasının kurulması ve 1932'de Samsun Halkevinin açılmasıyla müzik alanında önemli gelişmeler yaşanmış ve Samsun halk türküleri ile oyunları araştırılmaya başlanmıştır.322 Bir başka önemli müzik topluluğu olan ve 1970 yılında kurulan Samsun Musıki Cemiyeti 1979 yılında Samsun Belediye Konservatuvarı ile birleşmiş, 1983'te ise konservatuvardan ayrılarak tekrar kurulmuştur.323 Ulusal ve uluslararası alanda birçok konser veren cemiyet günümüzde hâlen faaldir.324 Ayrıca şehirde Türkiye genelindeki yedi klasik Türk müziği korosundan biri olan ve 1990'da kurulan Samsun Devlet Klasik Türk Müziği Korosu bulunmakta olup 18 Mart, 19 Mayıs, Ramazan gibi millî ve dinî günlerde tematik konserler vermektedir.325326327328 Atakum Belediyesi Türk Halk Müziği Korosu, Bafra Musıki Cemiyeti, Samsun İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Türk Halk Müziği Korosu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Türk Sanat Müziği Topluluğu ve Türkiye genelindeki altı opera ve bale müdürlüğünden biri olan Samsun Devlet Opera ve Balesine de ev sahipliği yapan şehir bu anlamda Karadeniz Bölgesi'nin merkezi niteliğini taşımaktadır.329
Samsun'daki ilk fotoğraf çekimleri Yıldız Albümlerinin hazırlandığı dönemde yapılmış, film gösterimleriyse gezici sinematograflar aracılığıyla 1909 yılında gerçekleşmiştir.330331 Şehrin ilk sinema salonu ise 1910 yılında açılan Boduroğlu Sineması'dır.332 Bu salonu takiben 1912 yılında Venüs, 1913 yılında Pathé, 1915'te Kristal ve Osmanlı sinemaları açılmıştır.333 I. Dünya Savaşı döneminde film gelmediği için salonlar geçici olarak kapanmış, 1920'li yıllarda ise film gösterimleri tekrar başlamıştır.334 Bu dönemde şehirde oldukça meşhur olan Varyete Sineması her cumartesi günü kadınlara özel gösterim düzenlemekteydi.335 Yine Hilâl, Zafer ve Yeni sinemaları da şehirde hizmet veren diğer sinemalardı. Samsun'un bir diğer salonu olan Kâzım Paşa Sineması ise film gösterimlerinin yanı sıra varyete, tiyatro, bale ve operet gösterilerine de ev sahipliği yapmaktaydı.336 Mustafa Kemal, 1930 yılındaki Samsun ziyareti sırasında bu salonda bir film izlemiştir.337
1932 yılında eski adı Boduroğlu Sineması olan Zafer Sinemasında Samsun tarihinin ilk sesli filmi gösterilmiştir.338 Zamanla sessiz film gösteren sinema salonları müşteri kaybetmiş ve Zafer Sineması şehrin tek salonu hâline gelmiştir.339 1950'li yıllardan itibaren ise Samsun Halkevi desteğiyle Ferhan, Sümer, Renkli, Kent, Konak ve Selçuk sinemaları açılmıştır.340 1957 yılında yazlık sinema olarak açılan 1.600 koltuk kapasiteli Yıldız Sineması zamanla şehrin popüler salonu olmayı başarmış ve 1962 yılında da 1.200 kişilik kapalı sinema salonuyla hizmet vermeye başlamıştır.341 Aynı dönemde 800 koltuklu Emek Sineması da şehrin bir diğer gözde salonu durumundaydı.342 1970'lerde Yeşilçam seks furyasının etkisine, 1980'li yıllarda televizyonun yaygınlaşmasına bağlı olarak sinemalar eski popülerliğini yitirmiş ve salonlar kapanmaya başlamış, 1990'lı yıllarla birlikte ise daha az kapasiteli salonlar açılmaya başlamıştır. Buna bağlı olarak zaman içerisinde il genelindeki 40'a kadar yükselen salon sayısı 5'e kadar düşmüştür.
Günümüzde Samsun'da 25 sinema salonu bulunmaktadır. Bu sinemalardaki toplam koltuk kapasitesi 3.300 olup 2018 yılı verilerine göre gösterime giren 542 film için toplam 839.395 bilet satılmıştır.343
Samsun'da yapılan kazılarda Dionisos masklarının bulunması tiyatro kültürünün antik dönemlere dek uzandığını göstermekte olup klasik dönemdeki anlayış kukla, meddah, Karagöz ve Hacivat, orta oyunu gibi geleneksel seyirlik oyunlara yöneliktir.344 Şehirde modern tiyatroya geçiş İkinci Meşrutiyet ve cumhuriyetin ilk yıllarındaki iki farklı evrede ivme göstermiştir.
Samsun'da açılan ilk tiyatro binası Ermeni Kulübü olup 1883 yılında kurulan Ermeni Tiyatrosu burada gösterilerini sergilemekteydi.345 Aynı dönemde gezici kumpanyalar ve topluluklar da Samsun'da temsil vermekteydi.346 Şehrin ikinci tiyatrosu ise 1907'de Nemlizâde Hamdi Bey tarafından yaptırılan ve Ahmet Fehim'in de performans sergilediği bin kişilik Meşrutiyet Tiyatrosu'dur.347 Bunların yanı sıra Aristo Fanis, Piyaloğlu İshak ve Boduroğlu Tiyatrosu da şehirde varlığı bilinen diğer tiyatrolardır.348 Cumhuriyetin ilk yıllarındaki kültürel değişim ortamında tiyatroya özel önem verilmiş, Dârülbedâyi 1924 yılında Anadolu turnesine çıkmış ve turnenin ilk durağı Samsun olmuştur.349 Bu yıllarda İstiklâl Ticaret Mektebinin gösteri salonu da İstiklâl Tiyatrosu adıyla hizmet vermekteydi.350 Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesinden devşirilen Kâzım Paşa Sineması 1930'lu yıllarda tiyatro sahnesi olarak kullanılmış, 19 Şubat 1932'de açılan Samsun Halkevi ile daha sonraları açılan Samsun Oda Tiyatrosu ve Samsun Şehir Tiyatrosu da şehrin tiyatro kültürüne katkı sağlamışlardır.
Günümüzde il genelinde 2009'da açılan Samsun Devlet Tiyatrosunun yanı sıra özel kuruluşlar olan Düşevi Oyuncuları Tiyatrosu, Küçükler Kukla Tiyatrosu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tiyatro Kulübü, Samsun Tiyatro Temaşa, Samsun Sanat Tiyatrosu, Samsun Seyir Tiyatrosu, Samsun Söz Tiyatrosu, Tiyatro Amisos ve Tiyatro Tiyatro faal olarak gösterilerini sürdürmektedir.351352 Bu tiyatrolardaki toplam koltuk kapasitesi 2.535 olup 2018 yılı verilerine göre 218 gösterimde perdelenen 78 yerli 23 yabancı eser için toplam 72.984 bilet satılmıştır.353 Ayrıca 2015'te kurulan Karadeniz'in tek tiyatro okulu Canik Tiyatro Okulu ve ilk kez 2017'de düzenlenen Canik Tiyatro Festivali de ildeki tiyatroya dair diğer aktivitelerdir.354355
Antik dönemlerde gladyatör ve horoz dövüşleri gibi spor kabul edilen etkinliklerin yapıldığı Samsun'da 19. yüzyılda popüler olarak at yarışı, güreş ve futbol ilgi görmekteydi.356357 Şehirdeki spor karşılaşmalarının temeli 1895 yılında inşa edilen Samsun Hipodromu ile atılmıştır.358 Hipodromda her yıl eylül ayında at yarışları yapılmaktaydı.359 Yarışlara panayırın da eklenmesiyle Samsun o dönemde özellikle Kuzey Anadolu'da at yarışı merkezi hâline gelmiştir.360 Panayırlar sayesinde Samsun'da köklü bir geçmişi bulunan güreş de geniş kitlelere yayılmıştır.361 O tarihe kadar köy meydanlarında yapılan güreş şehir merkezindeki meydanlara ve kapalı alanlara taşınmıştır.362 Kurulan kulüplerin çoğunda güreş şubesi de yer almaya başlamış, sağlanan bu yeni imkanlar ile Yaşar Doğu ve Mustafa Dağıstanlı gibi olimpik güreşçilerin yetişeceği bir ortam doğmuştur.363
Samsun'da ayrıca yüzme, yelken, atletizm, tenis, jimnastik ve eskrim kulüpleri de bulunmaktaydı.364 Su sporlarında bölgenin öncüsü olan Samsun'da, Samsun İdman Yurdu kurduğu yüzme takımıyla Karadeniz Bölgesi'nde bir ilke imza atmıştı.365 Bunu 1930'lu yıllarda Samsun Belediyesinin düzenlediği atletizm ve denizcilik yarışmaları izlemiştir. Yüzme ve sutopu yarışmalarının yapıldığı Samsun'da 1933 yılında Samsun Su Sporu Kulübü, 1961'de ise Samsun Yelken Kulübü kurulmuştur.366 Günümüzde çeşitli ulusal ve uluslararası şampiyonalara ev sahipliği yapan367368369370371 Samsun'da şimdiye kadar düzenlenen en geniş ölçekli spor organizasyonu olan 2017 Yaz İşitme Engelliler Olimpiyat Oyunları 97 ülkeden 3.148 sporcunun katılımı ile aynı zamanda Türk spor tarihinin de en büyük organizasyonu olmuştur.372 Ayrıca Türkiye'nin ilk ekstrem sporlar festivali olan Falcon Fest Vezirköprü'de, Türkiye'nin ilk uzun mesafe triatlonu Samsun Triatlonu da Atakum'da düzenlenmektedir.373374 2018 itibarıyla 316 spor kulübünün bulunduğu 375 Samsun'da; Samsun Canik Belediyespor, Olympian Akademi ve Samsunspor branşlarının profesyonel liglerinde mücadele etmekte olup Samsunspor, Samsun Canik Belediyespor ve Samsun Basketbol Kulübü kendi branşlarında Avrupa kupalarında yer almışlar ve ulusal liglerde şampiyonluk yaşamışlardır.376377378379380
Samsun'da satranç, güreş, golf, tekvando, binicilik, briç, futbol, okçuluk, kayak, bilardo gibi çeşitli spor branşlarında 90 binin üzerinde lisanslı sporcu bulunmakta ve farklı spor dallarına ait toplam 92 tesis bulunmaktadır.381382
Tanzimat'a dek Osmanlı şehirlerinin askerî ve mülki idaresi merkezden atanan mutasarrıf, mültezim gibi idareciler tarafından üstlenilmekte olup günümüzde belediyelerin üstlendiği fiyat denetimi, imar işlerinin düzenlenmesi, sokakların temizliğinin sağlanması gibi sosyal hayata dair işleri kadılar yürütmekteydi. Tanzimat ile gelişen yeni yerel yönetim anlayışı çerçevesinde belediye örgütleri tesis edilmeye başlanmış, 1869 yılında Samsun Şehremaneti adıyla ilde de belediye örgütü vücut bulmuştur. Samsun'un ilk belediye başkanı olan Emrullah Efendi atama yoluyla makama gelse de özellikle cumhuriyet döneminden itibaren vekâleten atama durumları ve darbe dönemleri hariç olmak üzere belediye başkanları seçim ile göreve gelmektedirler. 1923 yılında halk tarafından seçilerek göreve gelen belediye meclis üyeleri kendi aralarında yaptıkları seçim ile Şefik Avni Bey'i belediye başkanı seçmiştir. 1930'a dek Cumhuriyet Halk Partisi adaylarının seçildiği belediye başkanlığı yarışı 1930 Türkiye yerel seçimlerinde farklı bir sonuç doğurmuş, ilk kez muhalif bir partinin katıldığı seçimde Serbest Cumhuriyet Fırkası ilde açık ara farkla en fazla oyu almış, Boşnakzâde Ahmet Resai Bey de belediye meclisi tarafından başkan seçilmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkasının kendini feshetmesini takiben Ocak 1931'de Samsun'daki seçimler iptal edilmiş, 8 Mart 1931'de de Boşnakzâde Ahmet Resai Bey görevden çekilerek yerine vekâleten Faik Bey atanmıştır. Cumhuriyet Halk Partisi üyesi siyasetçiler 1950 yılına dek Samsun belediye meclisinde çoğunluğu oluşturan taraf olmuşlar, bu yıl yapılan seçimlerdeyse durum değişerek Demokrat Partinin adayları belediye meclisi koltuklarının tamamını kazanmış, başkan olarak ise Nurettin Ceritoğlu seçilmiştir. Günümüzde büyükşehir belediye başkanı Adalet ve Kalkınma Partisi'nden Mustafa Demir'dir.
Osmanlı İmparatorluğu, 1876 yılında kurulan Meclis-i Mebûsan ile meşrutiyet sistemine geçmiş ve vilayetler bu mecliste temsil edilmeye başlanmıştır. O dönemde Trabzon vilayetine bağlı Canik adında bir sancak olan Samsun'da vilayeti temsilen meclise gönderilecek üç kişi için aday belirlense de vilayet kapsamında yapılan seçimlerde Samsun'u temsilen gönderilen adaylar yeter oy alamadığından mecliste yer alamamışlardır. 1878'de II. Abdülhamid tarafından lağvedilen meclis 1908 yılında İkinci Meşrutiyet'in ilânı sonrası tekrar açılmış, yenilenen seçim kanunuyla yalnızca vilayetlerin değil sancakların da mecliste temsil edilmesinin yolu açılmıştır. İttihat ve Terakkinin sancaktaki en önemli siyasi yapı olarak öne çıktığı ve kendilerine rakip herhangi bir oluşumun bulunmadığı 1908 yılı seçimleri sonucunda Nail Bey, Abdullah Efendi, Mehmet Ali Bey ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi seçilerek Canik'i Meclis-i Mebûsan'da temsil eden ilk kişiler olmuşlardır. Nail Bey ve Mehmet Ali Bey İttihat ve Terakki grubuna bağlı olarak mecliste yer almış olup Abdullah Efendi ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi bağımsız statüde kalmışlardır. İttihat ve Terakkinin sancaktaki sistemli propaganda ve yerel yöneticileri baskı altında tutarak kurduğu hâkimiyeti 1912 ve 1914 seçimlerinde de sürmüş, dört kişiyle mecliste temsil edilen Canik'in mebusları bu dönemlerde İttihat ve Terakki mensubu kişiler olmuştur. I. Dünya Savaşı sonrasında İttihat ve Terakkinin lağvını takip eden süreçte gerçekleştirilen ve aynı zamanda son Meclis-i Mebûsan seçimi olan 1919 seçimlerinde seçilen Cavid Paşa, Emin Bey ve Hacı Ahmet Hamdi Efendi halk tarafından imza toplanarak aday gösterilen isimlerden olup seçilen bir diğer kişi Mehmed Ali Bey ise kendi inisiyatifiyle aday olmuştur. Bir yıl sonra İstanbul'un İşgali ile meclis dağıtılmış, bunun üzerine Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyetinin çağrısıyla Ankara'da olağanüstü yetkilere sahip yeni bir meclisin toplanması kararlaştırılmıştır.383 Canik, Millî Mücadele'nin yönetildiği bir kurucu meclis olarak toplanan Büyük Millet Meclisinde beş kişiyle temsil edilmiştir.384 Yeni Türkiye devletinin kuruluşundan itibaren tek parti döneminde yapılan 1923 ve 1946 yılları arasındaki altı genel seçimde de Cumhuriyet Halk Partisi adaylarını mecliste gönderen Samsun'da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası şubeleri açılmışsa ancak genel seçimlere katılamamışlardır. 1946 yılında Demokrat Partinin katılımıyla Türkiye'deki ilk çok partili seçim yapılsa da Samsun'daki milletvekillerinin tamamı rakibine oranla 16 bin oy fazla alan Cumhuriyet Halk Partisi adaylarından seçilmiş, 1950 seçimlerinde ise ildeki 10 milletvekilinin tamamı Cumhuriyet Halk Partisinden 20 bin oy fazla alan Demokrat Partinin adayları olmuştur.
Serbest Cumhuriyet Fırkasının ilk şubesinin, Demokrat Partininse ilk taşra şubesinin açıldığı Samsun bu yönleriyle Türk siyasi hayatında önemli yer tutmaktadır. Ayrıca muhalefetin katıldığı ilk yerel seçimlerde Serbest Cumhuriyet Fırkası adayının seçilmesi gibi öncü tercihlerin yapıldığı bir il görünümünde olan Samsun'da çok partili hayat ile birlikte gerek genel gerekse de yerel seçimlerde ekseriyetle sağ görüşlü partiler en fazla oyu alan oluşumlar olmuştur. Bu yönüyle "sağın oy deposu" olarak nitelenen Samsun'da günümüzde sağ partilerin oy oranı %80, siyasi partilere üyelik oranı ise %20 civarındadır.385386387 1950'den itibaren genel seçimlerin tamamında milletvekillerinin çoğunluğu sağ görüşlü olan Samsun'daki yerel seçimlerde ise yalnızca 1989 ve 1994 yıllarında sol görüşlü bir aday, Muzaffer Önder belediye başkanı seçilmiştir.388 Günümüzde de Samsun'un Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderdiği 9 milletvekilinden 6'sı sağ görüşlü partilere mensup olup Atakum hariç olmak üzere büyükşehir belediye başkanı Mustafa Demir ve ilçe belediye başkanlarının tamamı aynı gelenekten gelen siyasetçilerdir.389390 Adalet ve Kalkınma Partisi meclise gönderdiği Ahmet Demircan, Yusuf Ziya Yılmaz, Çiğdem Karaaslan, Fuat Köktaş ve Orhan Kırcalı ile ilde en fazla milletvekili çıkaran parti durumundayken Cumhuriyet Halk Partisi iki, İYİ Parti ve Milliyetçi Hareket Partisi birer vekil çıkarabilmişlerdir.391 Milliyetçi Hareket Partisinin Erhan Usta'yı ihraç etmesiyle Samsun'da milletvekili kalmamış, Usta'nın İYİ Parti'ye geçişiyle ise Samsun'daki İYİ Parti milletvekili sayısı ikiye çıkmıştır.392393
Yerleşim geçmişi Taş Çağı'na dek uzanan Samsun'un yerleşik kültürü ile Grek kolonicilerin getirdiği inançların birleşimi kenti dinî açıdan Karadeniz'in önemli yerleşimlerinden biri hâline getirmiştir.394 Amisos yerleşim alanı ve nekropolünü içerisinde barındıran Çakalca-Karadoğan Höyüğü'nde yapılan kazılarda Milet kolonisi dönemine tarihlenen ve farklı betimlemelere sahip Kibele heykelcikleri bulunmuştur. Kibele'nin yanı sıra aynı döneme tarihlenen Kore heykelcikleri de kurtarılmıştır. MÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen buluntular şehirde güçlü bir tanrıça kültünün bulunduğunu göstermekle birlikte törensel amaçlarla kullanılan dinî alanların bulunduğunu da kanıtlamaktadır. Helenistik kazı katmanlarına gelindiğinde farklı betimlemelere sahip çok sayıda Dionisos tiyatro maskı bulunmuştur. Bu masklar şehirde Dionisos ritüellerinin yapıldığı bir alanın bulunduğuna yorulmakta olup Amisos'ta ana tanrıça kültünün gerilediğini göstermesi bakımından önemli görülmektedir.395 Ayrıca gerek Amisos'ta gerek yakın çevresinde Apollon, Hera, Thetis, nereidlere saygı gösterildiğini kanıtlayan çok sayıda parça ele geçirilmiştir.396 VI. Mithridatis devrinde Ares, Dionisos ve Zeus kültleri baskın duruma geçse de Roma dönemine gelindiğinde saygı gösterilen tanrı ve tanrıçaların sayısı artmıştır.397
Şehirde çoktanrılı inanç hâkim olsa da Josephus'un aktardıklarına göre antik Anadolu'nun tek tanrıya inanan Yahudi diasporasına sahip şehirlerinden biri olup aynı zamanda Diospontus eyaletinin ticari başkenti görünümündeydi.398399400 1. yüzyılın ilk yıllarında doğan bir diğer tek tanrılı din olan Hristiyanlık Yahudiliğin aksine tebliğci bir din olarak öne çıkmış, dinlerini kitlelere yaymayı görev edinen evanjelik Hristiyanlar kendileri gibi tek tanrıya inanan Yahudilerin mevcudiyeti ve farklı coğrafyalardan insanların bir araya geldiği bir metropol olması dolayısıyla Samsun'da yoğun faaliyet göstermişler ve bunun sonucunda aynı yüzyıl içerisinde Hristiyanlık Samsun'da hızla yayılım göstermiştir.401 Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun zaman içerisinde episkopos makamı hâline gelmiştir.402
İslam ile ilk kez 7. yüzyıldaki Emevî akınları ile tanışan Samsun'da kalıcı bir Müslüman topluluğunun oluşması 2. binyılın başlarındaki Türk akınlarıyla mümkün olmuştur. Dânişmendlilerin Amisos'un yanında kurdukları İsamisos'la yöreye yerleşen Müslümanların sayıca ağırlığı farklı tarihçilere göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlıların her iki şehri de kendi egemenliklerine almasıyla birlikte gitgide artmıştır. Millî Mücadele sonrası gerçekleştirilen Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi Samsun'daki dinî yapıyı tamamıyla değiştirmiştir. İlk olarak 2 Ocak 1924'te Gülcemal vapuru ile 667 Müslüman mübadilin geldiği Samsun'a mübadele süresince yerleştirilen kişi sayısı toplam 32.290 olmuş, buna karşın 83.768 Hristiyan Rum meskûn Yunanistan'a gönderilmiştir.403 Gelen mübadillerin çoğunluğu Drama, Kavala ve Sarışaban havalisinden olup şehir merkezi, Bafra, Çarşamba, Kavak ve Terme'de Rumlardan boşalan konutlara yerleştirilmişlerdir.404
Türkiye'de yapılan nüfus sayımlarında dinî aidiyet araştırılmadığından ötürü inançlara yönelik istatistikler ikinci elden anketler yoluyla çıkarılmaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığının 2014 yılında gerçekleştirdiği İslam'ın toplumdaki yerine odaklı Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması'nın verilerine göre Amasya, Çorum, Samsun ve Tokat il grubunu kapsayan Batı Karadeniz istatistiki bölgesinde Allah'ın varlığına inananların oranı %99,5 olup Kur'an'ın sahihliğine inanç oranı %96,4'tür.405 Müslümanların hâricinde ilde Hristiyan cemaat de bulunmakla birlikte sayıları bilinmemekte olup il genelinde Katolik ve Protestanlara ait olmak üzere faal iki kilise bulunmaktadır.406407 Buna karşın ildeki cami sayısı 2.698'dir.408
15. yüzyılda Avrupa'da başlayan modern matbaacılık Anadolu'da ancak padişahın izniyle Müslüman halk tarafından benimsenmiş, 1864 vilâyet nizamnâmesinin yürürlüğe girmesi ile Anadolu'daki vilâyet merkezlerinde ilk matbaalar açılmaya başlamıştır.409 Samsun'daki ilk gazete de 1870-1881 yılları arasında Trabzonlu Rumlar tarafından basılıp Samsun'da da satışı yapılan Euksinos olmuştur. Şehirde 1887 yılında Hüseyin Avni Bey tarafından ilk matbaa kurularak basın-yayın faaliyetleri başlamıştır. Matbaa-i Avnizâde Cemil adını taşıyan ilk işletme daha sonraları burada basılmaya başlanan Aks-ı Sâdâ nedeniyle Aks-ı Sâdâ Matbaası adıyla bilinir olmuştur. Ardından Şems, Ahâli, Vilâyet, Halk ve Millet matbaaları açılmışsa da 1940'lı yılların sonuna dek Samsun'da matbaacılığın merkezi Aks-ı Sâdâ Matbaası olmuştur. Bunların hâricinde Ermeni alfabesiyle baskı yapan Entranik, Göregyani ve Tomarzaliyan ile Yunan alfabesiyle baskı yapan Garofalidis, Aristutalis, Leikiados, Arakidaktonidis ve Arhidi Kadevinis de Samsun'da faaliyet göstermekteydi.
Samsun'da basılıp yayınlanan ilk gazete Sıtkı Avni Bey'in sahibi olduğu ve 2 Ağustos 1908'de "İhtiyaç" başlıklı manifestosuyla yayın hayatına başlayan Aks-ı Sâdâ{{'}}dır. Cumartesi ve salı günleri çıkan gazete 20 paradan satılıyor olup başyazarlığını İbnü'l Hilmi İsmail yapmaktaydı. İttihat ve Terakkiye yakınlığı ile bilinen gazete 1908, 1912 ve 1914 yıllarındaki Meclis-i Mebûsan seçimlerinde İttihat ve Terakki adaylarına yönelik propagandasıyla öne çıkmıştır. Sıtkı Avni Bey'in ölümüyle birlikte 7 Mayıs 1918 tarihindeki 1022. sayısı ile yayın hayatına ara veren gazete kardeşi Şefik Avni Bey'in devralmasıyla 20 Ocak 1920 tarihinde yeniden yayınlanmaya başlamış, Millî Mücadele yanlısı bir tutum izlemiştir.410 1949 yılına kadar Şefik Avni Bey'in idaresinde çıkan gazete gayrimenkulleriyle birlikte maddi sorunlar nedeniyle satılmış, yeni sahipleri gazeteyi çıkarmamış ve Aks-ı Sâdâ{{'}}nın yayın hayatı 41 yılın sonunda nihayete ermiştir.
1909 yılında Rumca yayın yapan Pontos, Ortodoksia, Eko tu Pontos, Anhor ve Fos gazeteleri yayına başlamış; 1910 yılında Aks-ı Sâdâ{{'}}nın ardından yayınlanmaya başlayan Nevzâd şehirde basılan ikinci Türk gazetesi olmuş, aynı yıl Aks-ı Sâdâ{{'}}ya rakip olarak Doğru Sâdâ gazetesi yayına başlamıştır. 1911 yılında Nersesyan Koleji öğrencilerinin çıkardığı şehrin ilk Ermenice gazetesi Tbrots basılmaya başlanmış, şehirdeki Rumca basın da gelişmeye devam etmiş, 1910-1918 yılları arasında 11 yayın daha hayata başlamıştır.411 Bunların arasından Fos Hürriyet ve İtilaf Fırkası yanlısı, Diogenis ise Millî Mücadele aleyhtarı yayın politikasıyla dikkat çekmektedir.
1919 yılında Samsun'un ilk dergisi olan Lâle edebiyat odaklı yayın anlayışıyla Samsun basınında yerini almış, cumhuriyetin ilânıyla birlikte dergi ve gazete çeşitleri artmaya başlamıştır.412 1922 yılında şehrin ilk çocuk gazetesi Mektepli basılmaya başlanmış, 1923'te Samsunlu eczacıların çıkardığı Genç Eczacı ve Eczacılar adıyla ilk kez meslek grubu odaklı dergiler yayınlanmaya başlanmış ancak bu dergiler uzun soluklu olmamıştır.413 Yine 1923 yılında şehrin ilk mizah gazetesi Nefîr tek yapraklı olarak yayına başlamış, 1925'te onu Biber isimli gazete izlemiştir. 1925'te yayımlanmaya başlayan ve Türkiye'de bir ilk olan Pul ve Kartpostal Mübadele dergisi Türkçe ve Fransızca olarak hazırlanıyor ve üç ayda bir çıkıyordu. 1908 ve 1950 yılları arasında 51 dergi ve gazetenin yayın hayatına başladığı Samsun'da özellikle 1950'lerde patlama yaşanmış ve sadece bu onyılda 55 dergi ve gazete yayınlanmıştır.414 Bu yıllarda Demokrat Partinin yayın organı olan Canik ile Cumhuriyet Halk Partisine yakın olan Samsun öne çıkmaktaydı. 1960'larda 27, 1970'lerde 35, 1980'lerde 32, 1990'larda 25 yeni yayının basın hayatına katıldığı Samsun'da mevcûden 5 günlük gazete yayınlanmaktadır.415 1926'da Türkiye'de kullanılmaya başlanan radyo Samsun'da 1930'lu yıllardan itibaren sosyal hayata girmeye başlamış, 1954'te de şehirdeki Amerikan üssünde kurulan radyo istasyonu ilk özel verici olarak faaliyete geçmiştir.416417 19 Mayıs 1969 tarihinde gerçekleştirilen Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışının 50. yılı özel yayını ile Ankara dışında ilk canlı radyo yayınının yapıldığı Samsun'da ilk cihazların gelmesiyle 1974 yılından itibaren televizyon da yayıncılık hayatına girmeye başlamıştır.418 29 Nisan 1975 tarihinde ise şehirdeki ilk televizyon vericisi kurulmuştur.419 Şehrin ilk özel televizyon kanalı 1990'ların ilk yıllarında kurulan ve aynı zamanda Türkiye'nin de ilk yerel televizyon kanallarından olan Kanal S olmuş, aynı kanal Kanal 55 adıyla 2012 yılında başladığı uydu yayını ile Samsun'un ilk uydu kanalı olmuştur.420 Nisan 2022 itibarıyla tekrar faaliyete geçen Kanal S günümüzde ilin ulusal yayın yapan tek televizyon kanalıdır.421
Günümüzde Samsun genelinde günlük yayınlanan 5 gazete, 11 radyo istasyonu ile birlikte 3 basın-yayın sivil toplum kuruluşunun bulunduğu Samsun'da Anadolu Ajansı, Demirören Haber Ajansı ve İhlas Haber Ajansının yanı sıra 3 televizyon ve gazetenin temsilciliği bulunmaktadır.422 Geleneksel basının yanında internet haberciliği alanında da birçok kuruluşun bulunduğu şehirde ayrıca Samsun İnternet Gazetecileri Cemiyeti de faaliyet göstermektedir.423424425
Samsun'da il geneline yayın yapan günlük süreli yayın yapan gazeteler Gazete Arena, Gazete Gerçek, Haberde Denge, Hedef Halk ve Samsun gazeteleridir. Ayrıca, Samsun'un Çarşamba ilçesindeki Haber Expres ve Bafra ilçesinde 55 Yenigün, Altınova, Kızılırmak gazeteleri günlük süreli yayınlanan gazetelerdir.
1650'ye kadar Samsun'da yalnızca temel eğitim veren sıbyan mektepleri bulunmaktaydı.426 Bu tarihte ilk defa şehirde medrese açılarak üst düzey eğitim verilmeye başlanmıştır.427 Tanzimat ile birlikte de ortaokul ve lise düzeyinde Batılı tarzda eğitim veren okullar açılmaya başlanmış, ilk kız okulu da 1898 yılında öğrencilerini almaya başlamıştır.428 Aynı dönem birçok misyoner okulu da faaliyete geçmiş, cumhuriyet döneminde Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu ile eğitimde birlik ve standart sağlanmasının ardından ülke genelindeki misyoner ve azınlık okullarıyla birlikte Samsun'daki bu kurumlar da kapatılmıştır.429430 Kanunla birlikte karma eğitime geçilerek meslek ve öğretmen okulları açılmış, Samsun'daki tüm okullar bu kanuna uygun olarak yeniden düzenlenmiştir.
2018 yılı itibarıyla 6 üzeri yaş grubunda 1.151.957 kişinin okuryazar olduğu Samsun Türkiye'nin en fazla okuryazar sayısına sahip 11. ilidir. Okullaşma oranı %96,06 olup okul öncesi eğitimde okullaşma oranı Türkiye ortalamasının üzerindedir.431432 İl genelinde Millî Eğitim Bakanlığına bağlı anaokulu, ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde 900'ü aşkın eğitim kurumu bulunmakta olup bu okullarda toplam 250 binden fazla öğrenci bulunmaktadır.433434 Samsun'daki öğrencilerin Temel Eğitimden Ortaöğretime Geçiş Sistemi puan ortalaması 304, Yükseköğretime Geçiş Sınavı puan ortalaması ise 201'dir.435
Yükseköğretim seviyesinde eğitim veren Ondokuz Mayıs Üniversitesi ve Samsun Üniversitesi olmak üzere iki kurum bulunmaktadır.436 Bu üniversitelerdeki toplam öğrenci sayısı 50 bin iken öğretim üyesi sayısı ise 2.500'den fazladır.437438439 2012'de vakıf üniversitesi olarak eğitime başlayan Canik Başarı Üniversitesi Samsun'un ikinci yükseköğretim kurumu olmuşsa da 23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan kanun hükmünde kararname sonucu Fetullahçı Terör Örgütü ile ilişkili olduğu gerekçesiyle kapatılarak öğrencileri ve fiziksel yapı kullanım hakları Ondokuz Mayıs Üniversitesine aktarılmıştır.440 Paralel Devlet Operasyonu kapsamında görülen davada üniversite yönetiminde yer alan çok sayıda kişi hapis cezasına çarptırılmıştır.441 Üniversitelerin dışında 4 Ocak 1982'de eğitim-öğretime başlayan ve 2001 yılında önlisans seviyesinde eğitim vermeye başlayan 19 Mayıs Polis Meslek Yüksekokulunu barındıran Samsun'da 2018 yılına dek yaklaşık 25 bin polis memuru bu okuldan mezun olmuştur.442443
Okulların yanı sıra Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı 15 halk kütüphanesinin bulunduğu Samsun'daki bu kütüphanelerde 280.959 kayıtlı kitap bulunmakta olup 2017 yılı itibarıyla bu kaynaklardan yararlanan kişi sayısı 316.651'dir.444 Gazi İl Halk Kütüphanesi 58.160 kitap ile en fazla kitaba sahip kütüphane olmakla beraber İlkadım Atatürk İlçe Halk Kütüphanesi 96.703 ziyaretçi ile en fazla istifade edilen kütüphane durumundadır.445 Şehir sakinlerinin devletin sunduğu eğitim hizmetlerinden memnuniyet oranı %80,46 olup yaşam endeksinde aldığı 0,6332 puan ile Samsun'da sunulan eğitim hizmetleri Türkiye genelinde
Samsun, 20. yüzyıla dek sağlık konusunda sorunlu bir yer görünümü çizmiş olup özellikle kenti çevreleyen bataklıklar nedeniyle sık sık kolera ve sıtma salgınları yaşanmakta, köylerde yaşayan halk hastalıklarla geleneksel yöntemlerle mücadele etmekteydi.448 Ayrıca içme suyunun temiz bir su şebekesi yerine Mert Irmağı'ndan sağlanması da hastalıklara yakalanma oranını yükseltmekte, Karantinahâne olarak anılan tesisin haricinde bir sağlık tesisinin bulunmaması şehirde önemli bir sorun teşkil etmekteydi.449
Samsun'daki ilk hastane 1880 yılında Doktor Andonyadis Hastanesi adıyla hükûmet binasının karşısında açılmıştır.450 İlk resmî hastane ise 1886'da Samsun Şehremanetinin Karantinahâne civarındaki dört odalı bir binayı Samsun Şehremaneti Hastanesi olarak kullanıma almasıyla açılmıştır.451 Yalnızca belediye tabibi Tevfik Efendi'nin görev yaptığı ve çok kısıtlı imkanlara sahip olan bu hastane şehirdeki yoksullara yönelik ücretsiz hizmet vermekteydi.452 Bu hastane de zamanla işlevsiz hâle gelmiş, 1895'te mutasarrıf olarak bölgeye tayin edilen Hamdi Bey'in girişimleriyle sağlık alanında önemli iyileştirmeler yapılmıştır.453 Hamdi Bey şehrin ileri gelenlerinin ve üst düzey yöneticilerinin bulunduğu bir kurul toplayarak nitelikli bir hastane yapılmasına öncülük etmiş; inşa masraflarını karşılayabilmek için panayırlar düzenlenmiş, bazı vakıfların gelirleri inşaata aktarılmış, sancağın tütünden kazandığı ticaret gelirinin bir kısmı da yine inşaata harcanmıştır.454 1895 yılında yapımına başlanan hastane 1902'de tamamlanmış ve dönemin padişahı II. Abdülhamid'e nispetle Canik Hamidiye Hastanesi adıyla hizmete açılmıştır.455 50 yataklı hastane Avrupa standartlarında ekipmanlar ile donatılmış ve yine Avrupa'dan sağlık personelleri getirtilmiştir.456 I. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele sırasında İngilizlerce ve Amerikalılarca da kullanılan hastane son olarak Samsun Ruh Sağlığı Hastalıkları Hastanesi adını almış olup 2007 yılındaki yangında gördüğü zarar üzerine atıl kalmıştır.457458
2016 itibarıyla 18 devlet, dokuz özel, bir üniversite hastanesinin yanı sıra 35 acil yardım istasyonunun yer aldığı Samsun'daki hastanelerin toplam yatak kapasitesi 4.416 olup 10 bin kişiye 34,1 yatak düşmektedir ve yatak dolum oranı %80,1'dir.459460 Ayrıca sekiz toplum sağlığı merkezi ve 140 aile sağlığı merkezi bulunmaktadır.461462 İl genelindeki diş hekimi, asistan hekim, pratisyen hekim ve uzman hekim sayısı toplamda 2.710'dur.463464
İl genelinde en sık görülen hastalıklar solunum yolu hastalıkları, yumuşak doku hastalıkları, göz hastalıkları, kalp hastalıkları ve ruh hastalıkları olmakla birlikte hafif depresif nöbet ilde en sık görülen ruh hastalığı görünümdedir.465 2018 yılında 46 kişinin intihar ettiği Samsun'daki intihar sayısı son iki yılda düşüştedir.466467468
Sağlık personeli, uzman hekim ve hemşire sayısının yanı sıra poliklinik sayısının da yetersiz olduğu Samsun'un ilçeleri arasındaki personel dengesizliği önemli bir sorun olarak öne çıkmaktadır.469 Ayrıca çevre illerden gelen hastalarla birlikte devlet hastanelerinde yoğunluğa bağlı aksamalar ile birlikte başta MR cihazları olmak üzere teknolojik cihazların yetersiz kalması, birçok hastanede yeni doğan ünitesinin olmaması da ildeki sağlık altyapısı sorunları olarak görülmektedir.470 Bebek ve çocuk ölüm oranlarının Türkiye ortalamasının altında seyrettiği Samsun'daki ortalama yaşam süresinin 77 olması ise ildeki olumlu sağlık verilerindendir.471 Şehir sakinlerinin devletin sunduğu sağlık hizmetlerinden memnuniyet oranı %84,31 olup yaşam endeksinde aldığı 0,6801 puan ile Samsun'da sunulan sağlık hizmetleri Türkiye genelinde 18. sırada bulunmaktadır.472473
Günümüzde Samsun'un ulaşım altyapısı başta karayolu olmak üzere demiryolu, denizyolu ve havayolundan oluşmaktadır. Osmanlı döneminde Romalılardan miras alınan yol ağı kullanılıyor olup derbentçi, köprücü, kaldırımcı gibi denetim örgütleri eliyle yenileniyor, sefer zamanları ise gerekli görüldüğü takdirde yine bu örgütler tarafından yeni yollar açılıyordu.474 Şehirlerdeyse halk ve esnaf ev ile dükkânlarının önündeki sokağın, vakıflarsa çevrelerinde bulunan yolların tamir ve inşasından sorumlu tutulmaktaydı.475 18. yüzyıla dek işleyen bu yapı denetim örgütlerinin işlevlerini yitirmesi ile işlemez hâle gelmiş, yollar bataklığa dönüşmüş, köprüler ise yıkılmaya yüz tutmuştur.476
Kentin denizyolu ulaşım tarihi kendisi kadar eskidir.484 Denizyolu ile ulaşımın sağlandığı şehir Anadolu'yu Kırım'a bağlayan bir ticaret merkezi olup Selçuklular ve beylikler dönemlerinde Anadolu içlerinden gelen ticaret kervanlarının Sivas yoluyla Karadeniz'e ulaştığı limanlar arasında yer almıştır.485 Anadolu menşeli ürünlerin toplanma noktası olan Samsun Kırım Savaşı sırasında ittifak ordularının tedarik merkezlerinden biri olarak öne çıkmış, savaş sonrasında da Fransız, Yunan ve Rus gemileri şehrin Suriye, Tuna ve Rumeli vilayetlerinin yanı sıra Yunanistan, İtalya ve Fransa'daki limanlarla bağlantı kurmasını sağlamıştır.486 Şehre modern bir liman inşa edilmesi 19. yüzyılın ortalarında gündeme girse de bu fikir ancak 1950'lerde somutlaşmıştır. 4 Nisan 1954 tarihinde yapılan temel atma töreni ile inşası başlayan liman 14 Aralık 1960 tarihinde kullanıma açılmış, 2010 yılında ise özelleştirilerek Ceynak Lojistik'e devredilmiştir.487488489 Samsun Limanı'nın hâricinde 2005 yılında hizmete giren Toros Gübre Limanı ve 2008 yılında açılan Yeşilyurt Limanı ile birlikte Samsun'da üç liman bulunmaktadır. Samsun Limanı Karadeniz'in en büyük, Türkiye'nin ise 5. büyük limanı olmakla birlikte 2017 yılında 12.325.083 ton yükün elleçlendiği limanlarıyla Samsun Türkiye'nin en yoğun yedinci denizyoludur.490491492 20. yüzyılın başlarına dek iç bölgeler ile ticaretin geleneksel kervanlar ve tek tük otomobiller vasıtasıyla gerçekleştirildiği Samsun'da demiryolu inşa edilmesine dair ilk girişim 1857'de yapılmıştır.493 Ancak Osmanlı devrinde yapılan anlaşmalara, verilen imtiyazlara rağmen çeşitli sebeplerle somut adımlara geçilememiştir. Cumhuriyet döneminde demiryollarına özel önem veren devlet 23 Mart 1924 tarihli kanunla birlikte ₺65 milyon sermayeyle Samsun-Kalın demiryolunu planlaştırarak beş yılda bitirilmesini öngörmüştür.494 Hattın Samsun-Kavak kısmı 23 Aralık 1926'da hizmete açılsa da tüm hattın tamamlanması hava muhalefeti ve personel eksikliği gibi sebeplerle ancak 1932 yılında mümkün olmuştur. ₺29.5 milyona mal olan ve Türk mühendisler tarafından tamamlanan ilk hat olma özelliğine sahip olan demiryolu 378 km uzunluğunda sinyalizasyon ve elektrifikasyon olmaksızın inşa edilmiştir.495 2008 yılında rehabilitasyonu yapılan hat 2015 yılında kapatılarak €259 milyon bütçe ile modernize edilmeye başlanmıştır.496 Yenilenen hattaki yolcu trenleri hızı 80 km/sa, günlük kapasitesi 54 tren, yolcu trafiği 168 milyon yolcu km, yük trafiği 867 milyon ton km değerlerine çıkarken yolculuk süresi 8.5 saatten 5 saat 45 dakikaya düşmüştür.497 Çalışmalarının bitiş tarihi birkaç kez sarkan demiryoluna yapılan yatırım €350 milyonu bulmuş; deneme seferleri ise Mayıs 2020 itibarıyla başlatılmış, Kasım 2020 itibarıyla ise hat yeniden faaliyete geçirilmiştir.498499500 Bu demiryolu hattının hâricinde 1 Ekim 1926 tarihinde açılan ve Türkiye'de yerli sermayenin finanse etmesiyle döşenen ilk demiryolu hattı olan Samsun-Çarşamba hattı da eskiden faaliyet göstermekte ise de ilerleyen yıllarda atıl kalarak kapatılmıştır.501502503 1983'te ulaşıma açılan ve 18 km uzunluğunda döşenen, Gelemen Lojistik Merkezinin aktarım hattı olarak hizmet veren demiryolu ise 2018 yılında yenilenmeye başlamıştır.504505 Bunların hâricinde doğuda Ordu, batıda Sarp Sınır Kapısı'na uzanan yeni bir demiryolu hattının döşenmesi planlanmaktadır.506507508
Şehirlerarası tren hatlarının yanı sıra 2003 yılında şehiriçi ulaşımın sağlanması amacıyla hafif raylı sistem inşa edilmesi gündeme gelmiş, 10 Ekim 2010 tarihinde ilk yolcularını alan Samsun tramvayı Karadeniz Bölgesi'ndeki ilk ve tek hafif raylı sistem olmuştur.509510
Samsun'da havayolu taşımacılığı Kasım 1958'de Kıranköy Mezarlığı ile Samsun Askerî Hastanesi arasına inşa edilen Samsun Havaalanı'nın hizmete açılmasıyla başlamıştır.511 15 Aralık 1998'de ise ihtiyaca cevap veremez duruma gelen Samsun Havaalanı'nın yerine Samsun Çarşamba Havalimanı hava trafiğine açılmış, ilk tarifeli sefer 11 Şubat 1999 tarihinde gerçekleşmiştir.512513
Kültürel, kalkınma, ticari gibi farklı programlar vasıtasıyla yardımlaşmayı amaçlayan bir işbirliği akdi olan kardeş şehir uygulaması belediyelerce sağlanmaktadır.514 Samsun Büyükşehir Belediyesi 2006 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin İskele ilçesi ve Amerika Birleşik Devletlerinin Arkansas eyaletine bağlı North Little Rock şehri ile imzaladığı anlaşmalarla geçtiği kardeş şehir uygulamasını yıllar içerisinde Darüsselam, Novorossiysk, Kalmar, Sühbatur, Kiel, Gürgan, Brčko, Sumgayıt, Donetsk, Bizerte, Akra, Bişkek, Aktau, Zerka Fervaniye, Bitlis, Kurtalan, Gevaş, Tuşba ile de genişletmiştir.515 Bunların haricinde Bordeaux, Odessa ve Kavala ile de işbirliği protokolü imzalamıştır.516
Büyükşehir belediyesinin hâricinde ilçe belediyelerinin de kardeş şehirleri bulunuyor olup en eski kardeş şehir anlaşmasına sahip olan ilçe 1964'te Kuşimoto ile buna dair anlaşma imzalayan Yakakent'tir.517 En fazla kardeş şehri bulunan ilçe olan Havza 1996'da Koşehabl, 2010'da Czerniejewo, 2015'te Esenyurt, 2016'da Darıca, Havsa, Merkez Jupa ve Küçükçekmece, 2017'de ise Kâğıthane ile anlaşma imzalamıştır. Havza'yı 2013'te Ğar el-Mileh, 2015'te Değirmenlik, 2016'da Şirvan ve 2017'de Hamur ile imzaladığı protokoller ile 4 kardeş şehri olan Canik takip etmektedir.
Samsun'daki belediyelerin toplamda 4 kıta 24 ülkeden 47 kardeş şehri bulunuyor olup Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti dört şehir ile en fazla anlaşma imzalanan dış ülkedir.
Özel
Genel
Orijinal kaynak: samsun. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page