Mehdi (Arapça: المهدي), İslam'da ahir zamanda geleceğine ve İslam'ın dünya hakimiyetini gerçekleştireceğine inanılan kurtarıcı kişidir. "Kendisine rehberlik edilen", Allah tarafından yol gösterilen, hususi ve şahsi bir tarzda Allah'ın hidayetine nail olan (hidayete erdirilen) kişi manasındadır.1 İnanç Kur’an'da yer almamakla birlikte bazı ayetlerin yorumları, hadisler ve dini önderlerin sözleri üzerinden değişik İslam coğrafyalarında kendisine yer edinmiştir.
Mehdi, Mesih, deccal, süfyan gibi karakterler erken İslam tarihinde, iktidar olma savaşı veren Kufe merkezli Alioğulları (Ehl-i beyt), Horasan coğrafyasından siyah sancaklı Abbasiler ve Ebu Süfyan soyundan gelen Şam merkezli Ümeyye oğulları (Emeviler) gibi guruplar arasında, çıkış yerleri olarak o günün güç merkezlerini işaret eden, toplumda kendilerine yer edinme adına, iyi karakterlerin kendi içlerinde, kötü karakterlerin ise rakiplerinde aranması yönünde, haklarında çok sayıda hadis uydurulan,234 dönemin dinsel-politik figürleri olarak ortaya çıktılar.5 Daha sonraki dönemlerde ise birtakım dini guruplar, bu figürlerin gerçek anlamda var olduğuna inandılar ve onları inanç esaslarına dahil ettiler. Bu veya benzer deyim ve tiplemeler İslam dünyasında günümüze kadar devam etmiş, dini guruplar kendi liderlerini mehdi, mesih gibi kurtarıcı, rakiplerini ise deccal, süfyan gibi aşağılayıcı sıfatlarla anmaya devam etmişlerdir.67 O kadar ki, Abbasoğulları veya Alioğullarının Mehdi figürüne rakip olarak, Emeviler, iyi bir karakter olan kurtarıcı Süfyan figürünü ortaya sürdüler. Ancak Abbasi veya Ehli beyt taraftarları kısa sürede yeni hadislerle bu figürü (Süfyan) kötü bir karaktere çevirmeyi ve Emevileri alt etmeyi başardılar.8 Yine politik-dini bir figür olarak Mesih bir gece sabaha karşı "Emevi başkenti" olan Şamda beyaz Minareye iner,9 Mehdi ile birlikte namaz kılarlar ve güçlerini birleştirerek deccal ile savaşırlar.101112
"Mehdilik konusu", kaynaklarda deccal, süfyan, melhame, ahir zaman ve kıyamet gibi eskatolojik korku mitleri ile birlikte işlenmiştir. İmam Suyutiye göre Ashab-ı Kehf, Mehdi’nin yardımcıları olacaktır. Kurtarıcı inancı dinler tarihinin ortak paydası olarak görülmektedir.13 Bazı yazarlar, İslam'daki Mehdî inancının kökenlerini Mecusîlik gibi Fars inançlarında ararken diğer bazıları da bunu Yahudi-Hristiyan geleneğindeki “Mesih” öğretisine alternatif oluşturma amacına bağlarlar.14 Ancak tarihsel olarak Mecusi inancı daha eskiye dayandığı için, Mesih inancını geliştiren Yahudîler’in de, bu düşüncelerini Babil sürgünü zamanında dönemin etkin dini Mazdeizm’den almış olması muhtemeldir.
Şiiliğin inanç esaslarından sayılan Mehdi inancı, akademik çevrelerde pek fazla itibar edilmese de 15 tarih boyunca olduğu gibi tasavvuf ve tarikat merkezli, kendi liderlerini Mehdi, cemaatlerini de Mehdinin cemaati olarak görmek isteyen Sünni toplumlarında da yaygın kabul ve etki gücüne sahiptir.
İslâm tarihinde birçok kişi Mehdi olarak görülmüştür. Bunlardan ilkinin de Ali olduğu ifade edilmektedir.16 Daha sonra oğlu Muhammed bin Hanefiyye de bir grup tarafından Mehdi olarak kabul edilmiştir.17 Öte yandan Ömer bin Abdülazîz için de Mehdi sifatının kullanıldığını görmekteyiz.18 Keza Muhammed en-Nefsüzzekiyye bizzat babası tarafından Mehdi unvanıyla takdim edilmiş ve Mehdi olduğu söylenmiştir. Yine Abbasi halifesi Muhammed el-Mehdî bin Abdullâh Mansûr da babası Mansur tarafından Mehdi olarak sunulmuştur.19
Mehdi ile ilgili Kur'anda doğrudan bir ayet bulunmamakla birlikte 20 bazı ayetler mehdiye inanan grup ve kişiler tarafından mehdi veya mehdi devri ile ilişkilendirilir.
Hadisler Muhammed'in ölümünden sonraki yüzyıllar içerisinde, bir ravi zinciri ile Muhammed'e isnad edilen sözlerin toplanıp yazıya geçirilmesi ile oluşturulan İslam sözlü kültür ürünleridir. Bu sözlerin Muhammed'e aidiyetleri ve dini anlamda güvenilirlikleri değişik tartışmaların konusu olagelmiştir. Mehdi ile ilgili hadislerin oy birliği ile uydurma kabul edilen hadislerden olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmektedir.21 Malik b. Enes, Buhârî ve Müslim'in Mehdi kelimesinin geçtiği rivayetlere yer vermediği de belirtilmektedir.22
Hadislere göre Mehdi kadar, Mehdi’nin talebeleri de üstün kişilerdir. Her grupta bu üstünlükleri elde edebilmek ve kendi liderinin Mehdi olduğunu ispat edebilmek için binlerce hadis uydurulmuştur. Bu yüzden Mehdi’nin dış görünüşü, yapacakları ve çıkacağı yer hakkında birbiriyle çelişen çok sayıda hadis vardır; Bir hadise göre Mehdi Şam’dan, diğerine göre Kufe’den, bir diğerine göre İstanbul’dan, yine bir başka hadise göre ise Medine’den çıkacaktır.23
- Horasan tarafından gelen siyah sancaklılara katılın. Onların içinde Allah'ın halifesi Mehdi vardır. (Abbasoğulları) [Hakim, İ.Ahmed, Deylemi]
- Bazı hadis rivayetlerine göre Mehdi, ehl-i beyt’tendir ve Fâtıma soyundandır.24
- Kıyâmetin kopması için zamanda sadece bir günden başka vakit kalmamış da olsa Allah benim Ehl-i Beyt’imden bir zatı gönderecek yeryüzü zulümle dolduğu gibi, o yeryüzünü adaletle dolduracak.25
-"İnsan ona gelecek ve "ey Mehdi! Bana da ver, bana da ver!" diyecek; Mehdi de onun esvabını taşıyabildiği kadar dolduracaktır." 26
-Ebu Said El-Hudri'den rivayet edilmiştir; dedi ki: "Peygamberimizden sonra bir hadise baş göstermesinden korktuk ve Resulullah'a sorduk, buyurdu ki: Ümmetimde Mehdi vardır; çıkacak ve beş veya yedi veya dokuz -şübhe eden, ravilerden Zeydi'dir- yaşayacaktır." (Tirmizî)
-"Allah Resulu buyurdu: İmamınız aranızda olduğu halde, Meryem oğlu nazıl olduğu zaman haliniz nasıl olacak 27
-"Allah Resulu: Ümmetimden her zaman Kıyamet gününe kadar hak yolunda savaşan bir grup olacak. İsa bin Meryem inecek ve Müslümanların emiri ona söyleyecek: "Namazımızı kıldır" O söyleyecek: "Hayr. Sizlerden bazınız diğerine emirdir. Bununla Allah bu ümmeti üstün etmiştir."28
- Ümmetim yağmur gibidir, sonu mu, yoksa başlangıcı mı hayırlıdır, bilinmez. Evveli ben, ortası Mehdi ve sonu Mesih olan bir ümmet, asla helâk olmaz. (Tirmizî)
Mehdi deyimi "bir inanç olarak" tarihte ilk kez Keysanilik hareketinde ilk imam olarak bilinen Ali'nin oğlu Muhammed bin el-Hânifîyye için kullanılmıştır. Ayrıca Haris b. Süreyye, Abdullah bin Zübeyr, Ali’nin kölesi Keysan, oğlu Hüseyin, Abdullah bin Zübeyr, Muhtar es Sakafiye bağlı Ali, Emevi halifesi Süleyman bin Abdülmelik ve Yezid'in oğlu Ebu Muhammed için de mehdilik iddia veya isnadları bulunmaktadır.29
Ayrıca Mehdilik İbrahim'e, Muhammed'e, Dört Büyük Halife'ye ve Abbasiler'in 34. halifesi olan Nasır'a da atfedilen sıfatlardandır. Emeviler'in son döneminde Mehdi inanışı yayılmıştır. Abbasiler bu inanıştan istifade ederek Emeviler ile mücadele etmiştir. Bu durum Abbasilerin 3. halifesi olan Muhammed ibn Mansûr'a da "el-Mehdi" lâkabı ile yansıtılmıştır.
Müslümanlar, değişik kurtarıcı fikirlerinden etkilenmiş olsalar da, kendi sosyal şartlarına uygun olarak farklı bir Mehdî profili (veya profilleri) ortaya koydular. Şiî önderler yeni bir kurtarıcı beklemek yerine, On İkinci İmam’ın ölmeyip Gayba'ya girdiği ve ileride yeniden ortaya çıkacağını ileri sürdüler. Şiîlikte Mehdîlik iddiaları, ileride gelecek bir Şiî hükûmetin sembolü olarak kullanılmaktaydı. Fakat sonraları Şiî ekol Mehdî'yi gerçek manada anladı ve İmamiye kolu onu beklemeyi bir inanç esası haline getirdi. Mehdî’ye birçok vasıflar yükleyerek, hakkında rivayetler uydurdular.30 Yüzlerce sayı ile ifade edilebilecek bu rivayetler günümüzde sünnni kesim tarafından da makbul sayılan pek çok kaynakta yer almaktadır. İnanç hicri 3. Yüzyılın sonlarından itibaren İslam dünyasına yerleşmiştir.
Mehdicilik hareketleri:İbn Tumart, Tevhid'e ağırlık veren ve Malikî mezhebini eleştiren hareketi başlatarak 1121'de kendini Mehdi ilan etmiş ve Murabıtları yıkmayı amaçlamıştır. 1130'de İbn Tumart ölmüş ve ardından Abdül Mumin tarafından Muvahhidler kurulmuştur.
Dünyada Mehdîci hareketlere dayanan diğer isyanların meydana geldiği ülkeler ve yılları; Kuzey Nijerya (1804), Hindistan (1820, 1828 ve 1880), Java (1825), İran (1844), Cezayir (1849, 1860 ve 1879), Senegal (1854), Sudan (1881) ve Somali.
Osmanlı'da Mehdîci hareketler olarak kabul edilen Rafızî isyanları önemli yer tutmaktadır. Bu hareketlerin ilk örnekleri 1240 yılındaki Babai Ayaklanması, son örneği ise 1665 tarihindeki Seyyid Abdullah isyanıdır. 1511 deki Şahkulu isyanı, 1520’de Bozoklu Celal ve 1527 tarihli Şah Kalender isyanları ihtilalci Mehdîci hareketlerin önemlileri olup 1525-1528 tarihleri arasında Adana ve Orta Anadolu’da ortaya çıkan küçük çaplı hareketler de vardır. İsyan önderlerinin tamamına yakını, müritleri tarafından şeyh olarak görülen, kendilerini Mehdî ilan etmeden evvel, bir mağaraya çekilerek uzun bir süre inziva hayatı yaşayan, inzivadan çıktıktan sonra Allah ile temas kurduklarını ve O’nun kendisini görevlendirdiğini açıklayarak ayaklanmayı başlatan kişilerden oluşur. Osmanlı padişahlarından Kanuni Sultan Süleyman ve IV. Murad da Mehdî-i ahir zaman olarak vasıflandırılmışlardır.
Sünni İslam'da Mehdi'ye kıyamet öncesinde gelecek ve ümmeti birleştirerek deccal veya yalancı Mesih{{'}}e karşı savaşacak ve Mesih ile dayanışma içerisinde İslamın kısa süreli dünya hakimiyetini gerçekleştirecek Muhammed'in soyundan bir halife olarak inanılır.
Sünni ekol tarikat ve cemaat mensupları arasında Mehdi yerine daha çok eşdeğer anlamlar ifade eden kelimeler kullanılmaktadır. Bunlar kutub, hatemül evliya gibi deyimler31 olmakla beraber kullanılan terimler bununla sınırlı değildir. Ahir zaman ile birlikte kullanılan halife, imam, devrin imamı, sahibüz zaman vb. deyimler de anlamsal içerik olarak Mehdi kavramı ile ilişkilendirilirler. Mehdinin kendisini bilmeyeceği, kendi mehdiliğinin farkında olmayacağı ve çevresindeki kişilerin bunun farkına varacakları ve kendisine zorla biat edileceği rivayetleri dolayısıyla, önde gelen pek çok siyasi ve dini önderin, bunu dile getirmeseler, hatta şiddetle reddetmiş olsalar bile beklenen mehdi olduklarına ve zamanı geldiğinde mehdi’den beklenen fonksiyonları eda edeceklerine inanılır.32
Tarikat ve cemaat merkezli birçok Sünni toplulukta Mehdi beklenmektedir. Mehdi'nin kıyamete yakın dönemde zulüm ve adaletsizliğin her tarafı kapladığı bir zamanda gelip yeryüzünü adaletle dolduracağı ve İslâmı hâkim kılacağına ve Ehl-i beyt'ten bir kişi olacağına inanılır. Şiilikten farklı olarak Mehdi beklentisi ölmüş veya kaybolmuş bir kişinin dönmesi şeklinde değil, kıyamete yakın gelecek bir kişinin Allah tarafından seçilmesi veya görevlendirilmesi şeklindedir.
Mehdi kıyamete yakın bir zamanda dünyaya gelecektir ve O'nun geliş kıyamet alametlerinden birisi olarak değerlendirilir. “Dünyayı küfür kaplamadıkça Mehdi gelmez.”33 Birçok kaynakta mehdi ile ilgili hadislerin mütevatir derecesinde olduğu da ifade edilmiştir.
Mehdi devri bir "altın çağ" olarak resmedilir.34
Mehdilikle ilgili olumsuz görüş bildiren sünni kaynaklar da bulunmaktadır;
Abdülaziz Bayındır ve Yaşar Nuri Öztürk'ün de aralarında bulunduğu bazı sünni otoriteler Mehdi inancını tamamıyla reddederler.3536 Prof. Ali Bardakoğlu mehdicilikle ilgili olarak "Mehdici, Mesihçi… Allah, Peygamberle görüşen bir dini propagandanın bir enfeksiyon alanı oluşturduğunu, uygun şartlar olduğunda kanlı, gizli hesaplara girebileceğini anlatmak istiyorum. Mehdici hareketler, İslam düşüncesinin ciddi bir enfeksiyon alanıdır." ifadelerini kullanmıştır.37
Bazı Hadislerde İsa’nın Şam’ın doğusunda beyaz minareye geleceği, Mehdi ile buluşacağı ve Deccalı öldüreceği anlatılmaktadır. Bu hadislerin aşağıdaki ayet ile çeliştiği ifade edilir.
"Ey İsa, seni vefat ettireceğim, seni kendime yükselteceğim, seni inkar edenlerden ayıracağım". (Ali İmran 55)
Hüseyin Atay bu ayet ile ilgi şu yorumu yapar:
Şiîliğin ilk kollarından Keysanîyye'ye bağlı olan Muhtar es-Sekafi, Muhammed bin el-Hânifîyye'yi Mehdi38 ilân ederek Kufe'de isyan ettiği zaman ilk defa Mesih anlamında Mehdi kelimesi kullanılmıştır.39 Milâdî 700 yılında isyan bastırılıp Muhammed bin Hânifîyye öldüğünde bir kısım Keysanîler, onun ölmediğine ve geçici olarak Redvâ dağında saklandığına inanmışlardır. Böylece Gayba ve Rücu inanışları ortaya çıkmıştır.40
Keysân’îyye'nin kollarından biri olan Râvend’îyye Ghulat-i Şîʿa Siyâsî Mezhebi'nin Dokuzuncu imâmı Ebû Câʿfer "el-Mansûr" 'Abd Allâh ibn-i Muhammed "el-İmâm"'ın oğlu olan Muhammed "el-Mehdî bi’l-Lâh"'ın Sünnîliği resmî devlet mezhebi olarak kabul etmesi neticesinde Abbâsîler Hâlifeliği döneminde Mehdi’nin gelişi beklentisi de sona ermiştir.41
İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye Mezhebi'nde Mehdi inancı ve Mehdi'nin geri dönüşünü beklemek itikâdî inanç esaslarındandır. Şiiliğin çoğunluğu oluşturan Câferîlik ve Alevîlik kollarında Mehdi Sünnilikten farklı olarak kayıp imam olan Muhammed Mehdi'nin geri dönmesi şeklindedir.
Şii Müslümanlar'ın çoğunluğunu oluşturan Câferiyye Şiîliği'nde Onikinci İmâm Muhammed el Mehdi (Muhammed Muntazar) (Arapça: محمد المهدي)'ın babası Onbirinci İmâm Hasan el Askari'nin 874'te ölümünün hemen ardından 4, 5 yaşlarındayken Gayba haline girerek 940'e kadar Küçük Gayba halinde yaşadığına ve 940'den sonra da Büyük Gayba haline girdiğine inanılır. Bu inancın kökeninin Keysanîlikten etkilenerek ortaya çıktığı sanılmaktadır.
Alevî inancında da On İkinci İmâm olan Muhammed Mehdi, "Mehdi" olarak bilinir.
Yediciler'in en önemli kollarından biri olan Karmatîler, İsmâ‘îl’îyye'nin kurucusu Muhammed bin İsmâ‘îl eş-Şâkir'in gayba halinde Mehdi olarak saklandığına inanmışlar ve geri dönüşünü beklemişlerdir. Daha sonra kendini Mehdi ve Halife olarak ilân eden ilk Fâtımî Halifesi Ebû Muhammed ‘Ubayd Allâh ibn el-Huseyn el-Medhî ortaya çıktığında dahi Fâtımîler'in halifeliğini tanımayarak Muhammed bin İsmâ‘îl eş-Şâkir'in Mehdi olarak geri dönüşünü beklemeğe devam etmişlerdir.
İsmâilîlik mezhebinde, diğer sülaleden gelen ve gayba eden Mesih'in Kâ’im olarak Rücu edeceğine inanmışlar ve daha sonra da bu inancı Fâtımîler'in İkinci imâmı olan Kâ’im'in adına yansıtmışlardır. İmâmet (Mustâ‘lî i'tikadı)'na göre ise Mehdi Yirminci Mustâ‘lî’îyye-Tâyyîb’îyye İmâmı olan Onuncu Fâtımî Hâlifesi El-Âmir bi'Ahkâmi’l-Lâh'ın oğlu Et-Tâyyîb Ebû’l-Kâsım'dır.
Dürziler de kendilerini kurtarmak üzere Fatımi halifesi EbûʿAlî el-Mansûr el-Hâkim bi-EmrʿAllâh'ın dönüşünü beklemektedirler.
Muhammed Ahmed, 1881'de kendisini Mehdi ilan ederek Mısır ve İngiliz sömürge yönetimine isyan etti. Bugün hala takipçileri var.
Elijah Muhammed Mehdi olduğunu iddia etmişti.
Câferîler'in Şeyhîlik koluna bağlı Seyyid Ali Muhammed'in 1844 yılında Mekke'de Hac yaptığı esnada kendisini Mehdi ilân etmesiyle ortaya çıkan dinî bir akımdır.
Bahaîlik, İran'daki Babilik akımından ortaya çıkarak Bahaullah tarafından Mehdi inancı temeli üzerine kurulmuş olan yeni bir dindir.
Mirza Gulam Ahmed, Pakistan kökenli, Kadıyanilik olarak da isimlendirilen Ahmediye hareketine göre Mesih ve Mehdi'dir.42 Ahmedîlik bu konuda Mesih ve Mehdi'nin tek ve aynı kişi olduğunu ifade eden hadisleri öne çıkartmıştır.43
Mirza Mesih ve Mehdiliğinin yanında Krişna'nın en son avatarı olduğunu da iddia etmiştir.44
Nur cemaati, yaşanılan zaman diliminin ahir zaman olduğu, bu zamanda komünist-materyalist felsefenin (maddiyyunluk) ilmi de arkasına alarak imana karşı büyük bir yıkım (deccaliyet) faaliyeti içerisinde olduğu, bu zamanda en önemli görevin "hizmet-i imaniye ve Kur'aniye" adı verilen Risalei-nur yoluyla iman kurtarma olduğuna ve bu hizmetin Mehdi’nin birinci ve en büyük görevi olduğuna inanır. Onlara göre Mehdi'nin diğer görevleri ise imanın hayata geçirilmesi, Hilâfet'in ihyası ve şeriat'tır.4546 Mehdi’nin kim olduğu konusunda ise değişik görüşler vardır.47 Nurcuların bir kısmı "Ahir Zamanın Büyük Mehdisi" olarak Said Nursi'ye inanırlarken48 bir kısmı ise Mehdi’nin Said Nursi'den sonra gelecek ve yaşayacak bir şahıs olduğuna inanmaktadırlar.495051
Fethullah Gülen, kendisinin mehdilik konusunda bir iddiasının bulunup bulunmadığı bilinmiyor. Ancak kendisinin gerçekte 27.04.1942 olan doğum tarihini Nurcular arasında Deccal olarak kabul edilen Mustafa Kemal Atatürk'ün ölüm tarihi olarak veriyor ve Deccal öldü, Mehdi doğdu inancına telmihte bulunuyor.52 Yine dini anlamda en yüksek payelerden olan kendisinin "Allah ile görüşme" iddiası53 bulunmakta, bir kişinin çevresi onun Mehdi olduğuna inansa ve kendisi de buna kanaat getirse54 bile bunu ilan etme gibi bir görevinin bulunmadığını söylemektedir.55 Kendisi ve yakın çevresinin sır olarak saklanan bir başka inancı ise Fetullah Gülen'in mesihliğine inanılmasıdır.5657
Adnan Oktar'ın müritlerine, hadislerde sözü edilen kutsal kişi Mehdî olduğunu ima ettiğine ve onları buna inandırdığına dair bazı iddialar bulunmaktadır.585960
Oktar, bir röportajında Mehdîlik iddiasında bulunduğunu reddetmiştir.61 Ancak aynı röportajında "Mehdî'nin Mehdî olduğunu söylemeyeceğini, bir insanın Mehdî olduğunu söylemesi halinde dinden çıkacağını, Mehdî hakkındaki hadislerle 'tam bir uyum' içinde olduğunu, Mehdî'nin tarifinin kendisine 'tıpatıp uyduğunu', yine de tüm bunların bir tesadüf olabileceğini" belirtmiştir.62 Adnan Oktar’a göre Mehdilikle ilgili 200 hadis kendisine tıpatıp uymaktadır.63 Ayrıca O’na göre Mehdi'nin ismi Adnan64, çıkış yeri de İstanbul65 olabilir. Adnan Oktar, cemaate ait bir sitede yayınlanan başka bir röportajında, Mehdi ve İsa'nın yeniden geldiklerini, şu an "dinsizlerin, materyalistlerin ve müşriklerin, siyasi ya da başka şekillerdeki saldırılarından korunmak için gizlendiklerini" ileri sürmüştür.66
Basralı Ahmed El Hasan 1999 yılında "Ansar'ul mehdi" ismiyle örgütlenerek, kendisinin mehdinin öncüsü ve hazırlayıcısı olduğu iddiasıyla davetine başlamıştır.67
Özel
Genel
Orijinal kaynak: mehdi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
İslam Ansiklopedisi, 7/474 ↩
TDV İslam Ansiklopedisi, Mehdî, yazar: Yusuf Şevki Yavuz ↩
Ebu Davud, Melahim,14; Tirmizi, Fiten, 59, 62, İbn Mace, Fiten, 33 ↩
Mecmau’z-Zevaid, h. no. 12525 ↩
Avni Ilhan, Mehdilik, (Istanbul: Beyan Yayınları, 1993), 68; Yusuf Şevki Yavuz, "Beklenen Kurtarıcı Inancının Islam Akaidine Giriş Serüveni", Beklenen Kurtarıcı Inancı, (Istanbul: KURAMER, 2017), 186. ↩
Ahmed Emin, Duhal-Islam, (Kahire: Mektebetü'n-Nehdati'l Misriyye, 1964), 3: 236 Yavuz, "Beklenen Kurtarıcı inancı", 187. ↩
Ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, er Tabakätül-kübrá, nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ, (Beyrut: Darul-Kütübi'l-fimiyye 1990), 5: 256. ↩
Ebu Davud, Mehdi/Hadis no: 4282-4284, 4/106; Ibn Mace, Fiten/34, Hadis no: 4082-4088, 2/1366 ↩
Sünen-i Ebu Davud, 5/92 ↩
Sünen-i Tırmizi Tercemesi, Hadis No: 2333, Mütercim: Osman Zeki Mollamahmutoğlu, Yunus Emre Yayınları, c. 4, s. 92-93) ↩
Sahihi Müslim, 1-ci kitap İman, 71-ci bab İsan bin Meryemin peygamberimiz Muhammedin şeriatı ile hükm ederek inmesinin beyanı babı, hadis 156 ↩
[http://webcache.googleusercontent.com/search?hl=tr&q=cache:iHox-BFzroEJ:http://eprints.sdu.edu.tr/129/1/TS00295.pdf%2B%22mehdilik+e%C5%9Fde%C4%9Feri%22&gbv=2&gs_l=heirloom-hp.12...0.0.0.1703.0.0.0.0.0.0.0.0..0.0...0.0...1c.JFfh21UaPCY&ct=clnk Mehdilikle ilgili hadisler] ↩
Mektubat-ı Rabbani 2/68 ↩
http://www.sozcu.com.tr/2016/gundem/ali-bardakoglundan-yeni-feto-uyarisi-1 ↩
TDV, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 25, Sahife 363, 2002. (Keysân’îyye maddesi.) ↩
Tufan Çelebi, Kur'anın kaynakları, böl 1, Asrın müceddidi ↩
http://www.guncel-haber.com/1445947/haber_merkez_bankas%C4%B1na_k%C4%B1z%C4%B1l_imam_ge/ ↩
Yazar Harun Yahya (Adnan Oktar) ile Bir Röportaj , HarunYahya.net, Aralık 2005. Erişim: 14 Mayıs 2012. Arşiv sayfası: ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page