mecaz ne demek?

Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından başka anlamda kullanılan sözlere veya kavramlara Türkçe eğretileme; Arapça mecaz, istiare; Fransızca trope denir. "Mecaz" Arapça, "trope" Eski Yunancadır. Ad değişimi olarak da bilinir. Mecâz sanatı, anlatımı daha etkili kılmak ve söze canlılık kazandırmak amacıyla yapılır. Söze güzellik, güçlülük, canlılık, zarafet, derinlik veya genişlik verir. Eski Yunan'da "mecaz" anlamda kullanılan "metafor" sözcüğü Antikçağ'ın sonlarına doğru anlam daralmasına uğramış ve yerini "trope" sözcüğe bırakmıştır.

Kandilli yüzerken uykularda

Mehtabı sürükledik sularda

-Yahya Kemal Beyatlı

Yukarıdaki mısralarda Kandilli semtinin uykularda yüzmesi ve mehtabın sularda sürüklenmesi; sözcüklerin asıl anlamının dışında güzelleştirme, zarifleştirme ve güçlendirme gibi amaçlarla mecaz olarak kullanılmasına örnektir.

Etimoloji

"Mecaz" sözcüğü Türkçeye en geç 1300'lü yıllarda, Arapça "macāz" sözcüğünden geçmiştir.¹ Bu sözcük Arapçadaki cwz (geçit, köprü) kökünden gelir.² Türkçeye Fransızcadan geçen, Antik Yunancada "taşıma, transfer etmek" anlamlarına gelen³ "metafor" sözcüğü daha sonra anlam daralmasına uğramıştır.

Aristoteles tarafından "mecaz" anlamında kullanılan⁴ metafor sözcüğü, Antik Çağ'ın sonlarına doğru ise anlam daralmasına uğrayarak Türkçedeki "istiare, eğretileme" kavramları karşılığında kullanılmaya başlanmıştır.

Gerçek anlam

Bir kavramın mecaz olmayan anlamlarına gerçek anlam denir:

Babam yorganı üzerime çekip iyi uykular diledikten sonra alnımdan öptü. (gerçek anlam)
Ay ışığında yakamozlar dans ediyor, dalgalar sahili öpüyordu. (mecâz)
Bugün hava çok soğuk. (gerçek anlam)
Soğuk bir tavırla birbirlerini selamlayıp uzaklaştılar. -R. H. Karay. (mecâz)
Sabah erkenden uyandım. (gerçek anlam)
Baharın gelmesi ile birlikte doğa uyandı. (mecâz)

Yan anlam

Mecaz anlam sıklıkla yan anlam ile karıştırılır. Yan anlamların her biri, sözcüğün gerçek anlamlarından biridir ve birincil anlamla (temel anlamla) yakından ilişkilidir.

Torpido ile vurulan gemi bir süre sonra battı. (temel anlam)
Elime iğne battı. (yan anlam)
Güneş bugün saat yedide batacak. (yan anlam)
Hamileliğin de verdiği alınganlıkla her sözümüz ona batıyordu. (mecâz)

Mecaz türleri

Mecaz, sözcük ve fikir mecazları olmak üzere ikiye ayrılır. Sözcük mecazında bir sözcük gerçek anlamı dışında, fikir mecazında ise herhangi bir fikir kendi anlamının dışında bir amaçla kullanılır.

Kaynakça

Orijinal kaynak: mecaz. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

"mecâz." Nişanyan Sözlük. Erişim: 4 Ocak 2013. ↩
↩
↩
Aristoteles, Poetika, İsmail Tunalı çevirisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1987; Mehmet H. Doğan çevirisi, YKY, İstanbul 1998 (3. Baskı); Samih Rifat çevirisi, K Kitaplığı, Koç Kültür Sanat ve Tanıtı Hizmetleri, İstanbul, 2003; Nazile Kalaycı çevirisi, Bilim ve Sanat, Ankara, 2005. ↩