evlilik ne demek?

Evlilik, iki veya daha fazla kişinin, dini, hukuki veya toplumsal kanun veya törelerin uygun gördüğü şekilde bir araya gelmesidir. Ülke veya toplum kanunları belli kısıtlamalarla eşlere birbirleri üzerinde cinsiyet monopolü, birbirinin emeği, geliri ve mal varlığı üzerinde sahiplik, birbirinin çocukları üzerinde velayet gibi haklar ve sorumluluklar verir.

Tarihçe

10. yüzyıla kadar Roma'da evlenme işlerinde yasama ve yargılama yetkileri devlete aitti. Bununla birlikte, Hristiyan Kilisesi, kuruluşundan itibaren, kendi mensuplarının evlenmelerinde uyulması gerekli bazı özel emirler ve yasaklar getirmişti; bunlara karşı gelen dini cezalara çarptırılır, en önemlisi de aforoz edilirdi. Batı Roma İmparatorluğu'nun yıkılışından sonra siyasi otoritesinin ortadan kalkması, Kilise'nin bu yasama ve yargılama yetkilerini yavaş yavaş benimsemesine yol açtı. 10. yüzyıldan itibaren birçok Avrupa krallığı Şarlman'ı örnek alarak kilise-devlet ikilisinin yan yana simbiyoz gelişmesini tercih etmiş ve kayıtları zaten her yerde bulunan ve zaten eğitimli kilise rahipleri tutmuştur. Kilisenin özellikle akraba evliliğine aşırı dini kısıtlamalar koyması sebebiyle bölünerek miras kalan küçük tarlaların genellikle kiliseye hibe edilmes,i kilisenin aşırı zenginleşmesine sebep olmuş, bu da devleti rahatsız etmeye başlamıştı. Kilise reformu ertesi yeniden güçlenen krallıklar, mülk işinde olduğu gibi evlenme konusunda da kilisenin yetkilerini kısıtladı. Bu süreç Batı'da 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar sürdü. Günümüzde de din ve devlet işlerinin genelde birbirinden ayrılması ile evlenme töreninin hala kilisede yapılması revaçta olsa bile, akitlerinin belediyelere bırakılmasıyla son buldu.

Evlenmenin hukuki ve dini esasları zamanla çok değişmiştir: kan akrabalığıyla ilgili yasaklar her yerde geçerli olmadığı gibi bazı halkların egzogamik (aile veya kabile dışından evlenme) kanunları son derece karmaşıktır; bir kural haline gelen tek kişiyle evliliğin, çok kişiyle evliliği ortadan kaldırması uzun sürdü. Bazı toplumlarda nişanlı, karısını, ailesinden başlık parası ile ister, bazı yerlerde ise kocaya bir hediye veya drahoma verilir. Nişanlı, damat olarak kabulünden önce müstakbel kayınbaba ve kayınvalidesinin evinde bir süre hizmet etmek zorunda kalabilir.

Türleri

1980 basımı Ethnographic Atlas kitabının listelediği 1,231 toplumdan, 186'sının tek eşli, 453'ünün nadiren polijinik, 588'inin sıkça polijinik ve 4'ünün poliandrik toplumlar olduğunu ortaya koymuştur.¹ Poliandri sadece Himalayalarda bulunan dağ toplumlarında gözlemlenmiştir.

Tek eşlilik

Monogami olarak da bilinen tek eşlilik, bir kişinin hayatı boyunca ya da belirli bir zaman süresince tek bir eşe sahip olması durumudur.

Antropolog Jack Goody'nin araştırmalarına göre monogami ve çeyiz hazırlama, pulluk ile tarım yapma ile yüksek oranda bağlantılıdır ve bu bağlantı İrlanda'dan Japonya'ya kadar Avrasya'daki pek çok toplumda gözlemlenir. Buna karşın çapa ile tarım yapan Sahra Altı Afrika toplumlarında başlık parası ve poligami yaygındır.² Ayrıca bir toplumun büyüklüğü, o toplumda insan ahlakının tanrılara atfedilmesi ve toplumdaki monogami yaygınlığı arasında da istatistiksel bağlantı bulunmaktadır³

Çok eşilik

Çok eşlilik veya poligami, bir kimsenin aynı esnada birden fazla kişiyle evli ya da birlikte olmasıdır.⁴ Terim çok karılılık (polijini), çok kocalılık (poliandri) ve grup evliliği durumlarını kapsamaktadır.⁵

Polijini

Küresel insan genetik çeşitliliği üzerine yürütülmüş bir moleküler genetik çalışmaya göre, insanlar yerleşik hayata ve tarıma geçmeden önce çok karılı olarak yaşamaktaydı. Bu geçiş Avrasya'da 10.000 ile 5.000 yıl önce, Amerikalar ve Afrika'da ise daha sonra meydana gelmiştir.⁶ Yukarıda belirtildiği üzere antropolog Jack Goody'nin araştırmaları, çapa ile tarım yapan Sahra Altı Afrika toplumlarında başlık parası ve poligaminin yaygın olduğunu ortaya koymuştur.⁷ Daha sonraki karşılaştırmalı araştırmalar, bir toplumda pulluk kullanımının çok veya tek eşliliği belirleyen en önemli faktörü oluşturduğunu, savaşlarda yüksek erkek ölüm oranı (devletsiz toplumlarda) ve hastalıklar (devletli toplumlarda) da az miktarda etki gösterdiğini bulmuştur.⁸

Poliandri

Poliandri, nadir görülen bir evlilik yapısıdır. En sık görüldüğü Himalaya Dağları'nda poliandri arazi azlığı ile bağdaşlaştırılmıştır. Bu bölgede gözlemlenen evliliklerde bir ailede yer alan tüm erkek kardeşler bir kadın ile evlendirilmektedir. Bu sayede arazinin paylaştırılmasından kaçınılmaktadır.⁹ Himalayalar dışında da poliandriye izin veren toplumlar keşfedilmiş, bu bölgelerde gelenek bir çocuğun birden fazla babaya sahip olabileceği inancı ile ilişkilendirilmiştir.¹⁰

Yasalar ve kurallar

Hemen hemen her toplum, iki kişinin evlenebilmesi için şartlar belirlemiştir. Evlilik kurumu için de aynı şekilde kurallar konulmuştur. Bu şartlar ve kurallar zaman içinde de değişikliklere uğrasalar da genel olarak cinsiyetleri, ait oldukları toplumsal gruplar, sağlık ve kısırlık durumu, akrabalık derecesi, ayrı/ortak mülkiyet, birbirlerini ve ortak çocuklarını temsil edebilme, onların sorumluluklarına ortaklık, soyadı, miras, sadakat (-sizlik), ayrılma, boşanma, nafaka, çocukların veya eşin söz konusu olduğu hukuki davalar veya toplumsal meselelerde karar verme veya şahitlik etme/etmeme yetkisi/hakkı gibi konuları içerir.

Örneğin günümüzde birçok ülkede hemcins bireyler eşcinsel evlilik yapabilir. Buna karşılık aynı bu ülkelerde belli bir süre önce, eşcinsellik çok ağır cezalara layık görülürdü. Bazı ülkelerde ise hâlen eşcinsellik yasaktır. Pek çok toplum, kişinin aynı anda birkaç eşle birden evlendiği çok eşliliğe izin vermemektedir. Yakın akrabalık sınırı Orta Çağ Hristiyanları için Latin hesabıyla 6 derece, alman hesabıyla 3 derece idi; Bugünlerde akrabalık sınırlamaları en azlara yakındır. Eskiden dinler veya etnik gruplar arası evlilikler yasak olabiliyordu. Toplumlar arasında evlilikle ilgili derin farklar bazı gurbetçilerin oralı bir eş yerine memleketten, belki hiç tanımadığı, ama kendi evlilik anlayışına uyan bir "mektuplu gelin" ile evlenmeyi seçmelerine bile sebep olabilmiştir.

Evlilik olağan olarak, ailenin çoğalmasının temelini oluşturur. Yani, evli çiftin çocuk yaparak onları yetiştirmeleri beklenir. Nitekim, insan topluluklarının çoğunda, evlenme vardır ve dünyaya çocuk getirilmesi, bunların korunması, eğitilmesi, düzgün bir hayat için donandırılması gibi uzun soluklu amaçları gerçekleştirmek için eşlerin bir araya gelmesi, bunun gereği olan sorumlulukları toplum gözetiminde üstlenmesi olarak kabul edilir. Bununla beraber, bazı evlenmelerin böyle bir amacı bulunmadığı da bir gerçektir, örneğin geç yaşta yapılan evlilikler, eşcinsel evlilikler, veya ölüm halindeyken yapılan evlenmeler gibi.

Medeni hukuk ve tarihte evlenme akdinin amacı, müstakbel eşlerin birbirlerine yaptıkları karşılıklı taahhütlere ve toplumun koyduğu kuralların muhasebesi ve kontrolüne resmî bir nitelik kazandırmak ve bu işlemler için gerekli kayıttır. Bazı ülkelerde ispatlanmış uzun süre birliktelik özellikle ortak çocuk varsa birçok konuda evlilik akdi ile eşdeğerli sayılabilmektedir.

Kavramlar

Evliliğin çok temel ve evrensel bir toplumsal oluşum olması, her yönünün her dilde farkındalık ve dikkat konusu olmasını ve adlarının konulmasını getirmiştir. Aşağıdaki liste evlilik ve aile olmakla ilgili sözcük ve kavramlardan bazılarını içerir.

Konu	Kavram	Kısa açıklama
Durumu	Bekâr	Henüz evlenmemiş olan
Evli	Evlenmiş olan
Ayrılmış/Boşanmış	Evliliği sonlandırılmış olan
Dul	Evliliği ölüm dolayısı ile bitmiş olan
Akrabalığı	Anne	Yumurtası döllenip cenin olan, mitokondrisi miras kalan
Baba	Anneyi dölleyen, Y-kromozomu miras kalan
Ebeveyn	Hukuki anne veya baba
Evlat	Annesi veya babası olunan
Torun	Annesi veya babasının annesi veya babası olunan
Taşıyıcı anne	Kendi genlerini taşımayan bebeği doğuran
Süt Anne	Kendi genlerini taşımayan bebeği emziren
Analık	Çocuğu annesiymiş gibi yetiştiren
Öz	Anne ve babalarının ikisi de aynı olan kardeş, kendinden olan çocuk
Üvey	Anne ve babalarının sadece biri aynı olan kardeş, eşin başka eşinden olan çocuk
Kayın	Akrabalık ilişkisi evlilikle edinilmiş olanlar
Kardeş	Anne, baba veya ikisi birden ortak olan
Ağabey/Abi/Birader	Anne, baba veya ikisi birden ortak olan erkek
Bacı/Abla	Anne, baba veya ikisi birden ortak olan kız
Amca	Baba ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan erkek
Dayı	Anne ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan erkek
Hala	Baba ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan kadın
Teyze	Anne ile annesi, babası veya ikisi birden ortak olan kadın
Baldız	Eşi olan kadının kız kardeşi
Enişte	kız kardeşin eşi olan erkek
Görümce	Eşi olan erkeğin kız kardeşi
Yenge	Erkek kardeşin eşi olan kadın
Elti	Eşi olan erkeğin erkek kardeşinin eşi olan kadın
Bacanak	Eşi olan kadının kız kardeşinin eşi olan erkek
Kayın (birader)	Eşi olan kişinin erkek kardeşi
Kaynata	Eşi olan kişinin babası
Kaynana	Eşi olan kişinin annesi
Damat	Kız evladın kocası
Kuzen	Amca, dayı, teyze veya halanın evladı
Gelin	Erkek evladın karısı
Evlatlık	Aile dışından evlat edinilmiş çocuk
Besleme	Aile dışından ev halkına dahil edilmiş çocuk
Tipleri	Monogami: Tek eşlilik	Ömür boyu
Sıralı: Peş peşe tek (toplamda çok) eşlilik
Poligami: Çok eşlilik	Poliandri: Çok kocalılık
Polijini: Çok karılılık (harem)
Grup evlilik: Grup içinde her kişinin bir öbürüyle, "resmi / imam nikahlı" ve/veya "nikahsız", “Çoklu sadakat”, "birincil eş - ikincil eş", “Yakınlık ağı”, "çok sevgililik/çoklu aşk" (poliamori), “sorumlu tek eşlilik-dışı ilişki” (responsible non-monogamy), eşcinsel olan veya olmayan ilişkiler, “Açık ilişki” (open relationship), “çapkınlık”, “tek gecelik ilişki” gibi kavramların o grubun durumuna uygun bir karması şeklinde oluşturduğu durum.
Eşcinsel	Kendi cinsinden biri ile evlilik
Geçici	Belli bir süre evli kalmak amaçlı beraberlik
Roller	Gelin	Evlenen (ve kocasının evine taşınan) kadın
Güveyi	Evlenen erkek
İç Güveyisi	Evlenip karısının evine taşınan erkek
Şahit	Evlilik akdini görüp onaylayan
Sağdıç	Evlilik töreninde erkek tarafından rolü yörelere göre değişen erkek kişi
Evreleri	Arkadaş/Takılma/Çıkma	Evlilik henüz sös konusu olmadan beraberlik
Söz /Sözlü	Evlenme ufukta
Nişan /Nişanlı	Evlenmeye hazırlanırken
Nikâh/Evli	Evlenme anlaşması ve sonrası
Kına	.
Düğün	.
Balayı	.
Gebelik	.
Doğum	.
Lohusa	Bebeğiyle doğum ertesi ilk günleri yaşayan anne
Kırkı çıkmış	Bebeğiyle doğum ertesi 7 haftalık veya 40 günlük ilk özel dönemi bitirmiş olan anne
Bebekli	.
Çocuklu	.
Ergen evlatlı	.
Yetişkin evlatlı	.
Kayınlık	Evlat everip kaynana, kaynata rolü üstlenenler
Torun torba sahibi	Evini evlatları, onların eşleri ve çocukları ile paylaşanlar
Boş yuva	Çocuklar kendi evlerine çıkınca yalnız kalan çift
Dul	Eşinin ölümü dolayısıyla tek kalmış olan
Kural dışı	Gayri meşru	Nikâhsız birliktelik, nikâhsız çocuk doğurma durumu
Çocuk evliliği	Genellikle sadece gelinin evlilikte yaşının çok küçük olması
Kaçırma /alıkoyma	Zorla evliliğe, uzun birlikteliğe zorlama
Beşik kertme	Evlilikleri doğumda kararlaştırılmış kız ve oğlan çocuk
Hayat kadını	Para karşılığı birlikte olunan kadın
Jigolo	Para karşılığı birlikte olunan erkek

Ayrıca bakınız

• Türkiye'de evlilik gelenekleri

Kaynakça

Orijinal kaynak: evlilik. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. Ethnographic Atlas Codebook derived from George P. Murdock’s Ethnographic Atlas recording the marital composition of 1,231 societies from 1960 to 1980. ↩

2. ↩
3. ↩
4. ↩
5. ↩
6. ↩
7. ↩
8. ↩
9. ↩
10. ↩

Kategoriler