danimarka ne demek?

Danimarka veya resmî adıyla Danimarka Krallığı (Danca: **), Kuzey Avrupa'da bir İskandinav ülkesidir. İskandinav ülkelerinin en güneyinde yer alan Danimarka'nın büyük bir bölümü Jylland yarımadası üzerindedir. Başkent, Danimarka adalarının en büyüğü olan Sjælland'ın üzerinde kurulmuştur. Sjælland, dar bir boğaz olan Øresund ile İsveç'ten ayrılır. Ayrıca, (bir köprü ile Jylland'a bağlı olan) Fyn, Lolland, Falster, Langeland ve Baltık Denizi'ndeki Bornholm adaları da Danimarka'ya aittir.<ref name="territory">*

</ref>

Danimarka Krallığı anayasal olarak Danimarka'yı ve Kuzey Atlantik Okyanusu'ndaki iki özerk bölge olan Faroe Adaları ve Grönland'ı içeren üniter bir devlettir. Danimarka, 2020 itibarıyla toplam 42.943 kilometre karelik (16.580 sq mi) ve Grönland ve Faroe Adaları dahil toplam alan 2.210.579 kilometre karelik (853.509 sq mi) bir alanı kaplar.¹ Danimarka'nın nüfusu ise 2020 itibarıyla 5,83 milyondur.²

Birleşik Danimarka krallığı, 8. yüzyılda Baltık Denizi'nin kontrolü için mücadelede yetkin bir denizci ulus olarak ortaya çıktı. Danimarka, İsveç ve Norveç, 1397'de kurulan ve 1523'te İsveç'in ayrılmasıyla sona eren Kalmar Birliği'nin merkeziydi. Danimarka-Norveç ise 1814'e kadar Kopenhag'dan yönetildi. 17. yüzyıldan başlayarak İsveç İmparatorluğu ile yapılan savaş sonucunda yenik düşerek büyük toprak kayıpları yaşadı: Napolyon Savaşları'ndan sonra Norveç İsveç'e bırakılırken, Danimarka Faroe Adaları, Grönland ve İzlanda'nın üzerindeki hakimiyetini korumayı başardı. 19. yüzyılda Birinci Schleswig Savaşı'nda mağlup edilen Danimarka'da art arda gelen yenilgilerin bir sonucu olarak milliyetçi hareketlerde artış görüldü. 1864'teki İkinci Schleswig Savaşı'ndan sonra Danimarka, Schleswig Dükalığı'nı Prusya'ya kaybetti. Danimarka I. Dünya Savaşı sırasında tarafsız kalmış olsa da, 1920'de Almanya'nın savaşı kaybetmesiyle Schleswig'in kuzey yarısı yeniden Danimarka'ya bağlandı. II. Dünya Savaşı sırasında Almanya tarafından işgal edilen ülke, 20. yüzyılın başlarında oldukça gelişmiş bir karma ekonomiye sahipti.

1660'ta mutlak monarşiye son veren ülke, anayasasını 5 Haziran 1849'da kabul etti. Anayasal bir monarşi olarak devletin ulusal parlamentosu ülkenin başkenti, en büyük şehri ve ana ticaret merkezi olan Kopenhag'da bulunmaktadır. Danimarka, 1973'te Avrupa Ekonomik Topluluğu'nun (günümüzde Avrupa Birliği) üyesi oldu ancak Euro yerine kendi para birimi olan kronu kullanmaktadır.

Danimarkalılar yüksek bir yaşam standardına sahiptir ve ülke eğitim, sağlık hizmetleri, sivil özgürlüklerin korunması, demokratik yönetişim ve LGBT eşitliği dahil olmak üzere bazı ulusal performans ölçütlerinde üst sıralarda yer almaktadır.³⁴⁵⁶ NATO, İskandinav Konseyi, OECD, AGİT ve Birleşmiş Milletler'in kurucu üyeleri arasındadır; aynı zamanda Schengen Bölgesi'nin bir parçasıdır. Danimarka'nın ayrıca İskandinav komşularıyla dilbilimsel olarak yakın bağları vardır, Danimarka dili hem Norveççe hem de İsveççe ile kısmen karşılıklı olarak anlaşılır.

Etimoloji

Çoğu etimolojik sözlük ve el kitabı "Dan" kelimesini () "düz arazi" anlamına gelen bir kelimeden türetir.⁷ Bunun da Güney Schleswig'deki sınır ormanlarına olası bir atıfta olmakla beraber, ormanlık alan veya sınır arazisi anlamına gelebileceği düşünülmektedir.⁸⁹

Danmark kelimesinin Danimarka içinde ilk kaydedilen kullanımı, Gorm (y. 955) ve Harald Bluetooth (y. 965) tarafından dikildiğine inanılan iki Jelling taşı üzerinde büyük taşta ᛏᛅᚾᛘᛅᚢᚱᚴ ([danmɒrk]) ve küçük taşta genitif ᛏᛅᚾᛘᛅᚱᚴᛅᚱ ([danmarkaɽ]) olarak görülür.

Tarihi

Danimarka'ya hakim olan ilk kavim 8. yüzyıl - 11. yüzyıl hüküm süren Vikinglerdir. Savaşçı bir ulus olarak tanınan Vikingler batıda Büyük Britanya, İzlanda, Grönland ve hatta Kuzey Amerika'ya kadar ulaşarak sömürgeler kurdular. Doğuda ise Karadeniz ve Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanan yerleşim birimleri kurmuşlardır. İngiltere'nin büyük bir bölümü bu dönemde Viking egemenliği altında kaldı.

İskandinavyalı I. Harald (Danimarkalı) Mavi Diş Harald 980 yılında ilk defa olarak Danimarka ve Norveç'i birleştirerek bir krallık kurmayı başardı. Ayrıca Alman misyonerlerin etkisiyle Hristiyanlığı kabul etti. 1363 yılında Danimarka kralı IV. Valdemar'ın kızı I. Margaret, Norveç kralı VI. Haakon'la evlenerek iki ülkeyi bir bayrak altında birleştirdi. 1397 yılında İsveç, Norveç, Danimarka ve sömürgeleri (Faroe Adaları, İzlanda, Grönland ve Finlandiya) birleşerek Kalmar Birliği adı altında büyük bir İskandinav İmparatorluğu haline geldiler.

1521 yılında İsveç Kalmar Birliği'nden resmen ayrıldı. Bu arada İskandinav ülkeleri Martin Luther tarafından Almanya'da başlatılan Protestan Reformu ile sarsıldı. Danimarka ve Norveç 1821 yılına kadar Danimarka-Norveç adı altında birlikte hareket etmeye devam ettiler. 19. yüzyılın başlarında Danimarka Napolyon Savaşları'yla temelinden sarsıldı. Birleşik Krallık filosu 1801 yılında Kopenhag'a saldırdı. Danimarka'nın müttefiki olan Fransa savaşı kaybedince Danimarka 1814 yılında imzaladığı Kiel Antlaşması uyarınca savaşı kazanan tarafın üyesi olan İsveç'e Norveç'i bırakmak zorunda kaldı.

20. yüzyılın ilk yıllarında Danimarka'nın Karayiplerdeki sömürgeleri ABD'ye satıldı. Danimarka Dünya Savaşları'nda tarafsız kaldı. Danimarka I. Dünya Savaşı'nda tarafsız kaldı. Danimarka II. Dünya Savaşı'nda tarafsız kalmasına rağmen 9 Nisan 1940 tarihinde Almanya tarafından işgal edildi. Danimarka ordusu ve Hava kuvvetleri zayıftı ve toprakları düzdü bu yüzden 4 saat içinde Danimarka işgal edildi. Buna karşılık Birleşik Krallık ordusu Faroe Adaları ve İzlanda'yı işgal etti. İzlanda 17 Haziran 1944 tarihinde bağımsızlığını ilan ederek Danimarka'dan ayrıldı. Faroe Adaları ise 1948'de Danimarka'ya geri verildi.

Dünya savaşlarından sonra Danimarka tarafsızlık siyasetine son verdi. 1945 yılında Birleşmiş Milletler'e üye oldu. 1949 yılında ise NATO'nun kurucu üyelerinden biri oldu. 1 Ocak 1973 tarihinde de Avrupa Birliği'ne katılan Danimarka bazı konularda Avrupa Birliği'nin dışında kalmayı tercih etmektedir. Örneğin 2000 yılında yapılan bir referandumun reddedilmesi üzerine Danimarka Euro Alanı dışında kalmayı yeğlemiştir.

Coğrafya

İklim

Danimarka, ılıman kışlar ile karakterize edilen ılıman bir iklime sahiptir, Ocak ayında ortalama sıcaklıklar 1,5 °C (34.7 °F) ve serin yazlar, Ağustos ayında ortalama sıcaklık 17.2 °C (63,0 °F)'dir.¹⁰ Danimarka'da kayıtların başladığı 1874'ten bu yana kaydedilen en uç sıcaklıklar 1975'te 36.4 °C (97.5 °F) ve 1982'de −31,2 °C (−24,2 °F) idi.¹¹ Danimarka'da ortalama sıcaklık Yılda ortalama 765 milimetre (30 inç) yağış alan yılda 179 gün; sonbahar en yağışlı mevsim ve ilkbahar en kurak mevsimdir. Kıta ve okyanus arasındaki konum, havanın genellikle kararsız olduğu anlamına gelir.¹²

Danimarka'nın kuzeydeki konumu nedeniyle, gün ışığında büyük mevsimsel farklılıklar vardır. Kış aylarında gün doğumunun sabah 8:45 ve gün batımının 15:45 (standart saat) olduğu kısa günler ile sabah 4:30'da gün doğumu ve akşam 10'da gün batımı (yaz saati uygulaması) olan uzun yaz günleri vardır.¹³

Ekoloji

Danimarka Boreal Krallığı'na aittir ve iki ekolojik bölgeye ayrılabilir: Atlantik karma ormanları ve Baltık karma ormanları.¹⁴¹⁵ Danimarka'nın bakir ormanlarının neredeyse tamamı, özellikle son bin yılda tarımsal amaçlarla yok edildi veya parçalandı. Ormansızlaşma, geniş fundalık alanlar ve yıkıcı kum yığınları yarattı.¹⁶ Buna rağmen, ülkede birkaç daha büyük ikinci büyüme ormanlık alan vardır ve toplamda arazinin %12,9'u ormanlıktır.¹⁷ Picea abies en yaygın ağaçtır (2017); Noel ağacı üretiminde önemli bir ağaçtır. Danimarka, 0,5/10'luk bir Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi ortalama puanına sahiptir ve dünya çapında 172 ülke arasında 171'inci sırada yer almaktadır.¹⁸

Karaca, kırsal bölgeleri giderek artan sayılarıyla işgal ediyor ve Jutland'ın seyrek ormanlık alanlarında büyük boynuzlu kızıl geyikler bulunabilir. Danimarka ayrıca kokarca, kır tavşanı ve kirpi gibi daha küçük memelilere de ev sahipliği yapmaktadır.¹⁹ Danimarka'da yaklaşık 400 kuş türü yaşıyor ve bunların 160'ı ülkede ürüyor.²⁰ Büyük deniz memelileri, sağlıklı mutur popülasyonlarını, artan sayıda yüzgeçayaklıları ve mavi balinalar ve katil balinalar da dahil olmak üzere büyük balinaların ara sıra ziyaretlerini içerir. Morina, ringa balığı ve plaice Danimarka sularında bol miktarda bulunan balık etleridir ve büyük bir balıkçılık endüstrisinin temelini oluştururlar.²¹

Çevre

Danimarka, Aralık 2020'de petrol ve gaz çıkarımı için yeni lisanslar vermeyi durdurdu.²²

Arazi ve su kirliliği Danimarka'nın en önemli çevresel sorunlarından ikisidir, ancak ülkenin evsel ve endüstriyel atıklarının çoğu artık giderek daha fazla filtrelenmekte ve bazen geri dönüştürülmektedir. Ülke, çevrecilik konusunda tarihsel olarak ilerici bir duruş sergilemiştir; 1971'de Danimarka bir Çevre Bakanlığı kurdu ve 1973'te çevre hukukunu uygulayan dünyadaki ilk ülke oldu.²³ Çevresel bozulmayı ve iklim değişikliğini azaltmak için Danimarka Hükümeti Kyoto Protokolünü imzaladı.²⁴ Ancak, ulusal ekolojik ayak izi 2010 yılındaki 1.7 olan dünya ortalamasına kıyasla çok yüksek olan kişi başına 8.26 küresel hektardır.²⁵ Aralık 2014'te 2015 İklim Değişikliği Performans Endeksi, Danimarka'yı tablonun en üstüne yerleştirdi ve emisyonların hala oldukça yüksek olmasına rağmen ülkenin etkili iklim koruma politikaları uygulayabildiğini açıkladı.²⁶ 2020'de Danimarka yine endekste birinci sırada yer aldı.²⁷ 2021'de Danimarka, Kosta Rika ile fosil yakıtların kullanımını durdurmak için "Petrol ve Gaz Ötesi ittifakını" başlattı.²⁸

Danimarka'nın toprakları Grönland ve Faroe Adaları'nda, yılda yaklaşık 650 balina yakalanır.²⁹³⁰ Grönland'ın balina avlama kotaları, kota karar verme yetkisine sahip Uluslararası Balinacılık Kurulu'nun (IWC) tavsiyelerine göre belirlenir.³¹

Demografi

Danimarka İstatistiklerine göre, Danimarka'da yaşayanların %90,5'i Danimarkalı soyundandır ki bu da Danimarka nüfusunun 5 milyonuna tekabül eder.³² Geriye kalan %9,5 ise komşu ülkelerden veya ağırlıklı olarak Bosnalı olan göçmenler tarafından oluşturulmaktadır. Söz konusu göçmenler 1983 yılında imzalanan Yabancı Yasası (Udlændingeloven) ile ülkeye gelmişlerdir. Danimarka göçün yanı sıra, yabancılara tanıdığı sığınma hakkı ile de ülkeye 'ilticacı' kabul etmektedir. İltica edenlerin sayıları 2001 yılından 2006 yılına kadar %84 azalsa da, ülkeye sadece 2006 yılında 1.960 ilticacı sığınmıştır.³³

Danimarka nüfusu 2010 Mayıs ayında 5.557.709 olarak tespit edilmiştir. Ülke nüfusu, ağırlıklı olarak Büyük Kemer olarak tarif edilen boğazın doğusunda yer alan Sjælland adasında yer alır. Her ne kadar Sjælland (Zeland) adası 9,622 km² (3,715 sq mi) büyüklüğünde, Danimarka'nın sadece %22.7'si olsa da, ada hem ülkenin başkenti olan Kopenhag'ı içerisinde bulundurmakta, hem de ülke nüfusunun %45'ini (2.465.348) içerisinde barındırmaktadır. Ülkenin geriye kalanı olan batısında ise; yani Fyn (Fünen) Adası'nda ve Avrupa anakarasına bağlı olan Danimarka'da, 3.010.443 kişi yaşamakta ve 32,772 km² (12,653 sq mil) alan kaplamaktadır.

2006 sayımına göre; ülkenin ortalama yaşı 39,8'dir. Bir kadına 0,98 erkek düşmektedir. Okur yazarlık oranı (15 yaş üstünde) ise %98,2 olan Danimarka'da doğum oranı 1,74'tür.

Ülkede Danca ülkenin resmî dilidir. Ayrıca Almanca ve İngilizce de halk arasında geniş şekilde konuşulan dillerdir.

2006 rakamlarına göre; Amerika'da yaşayan insanların 1.516.126 Danimarka soyundan gelmektedir. Ayrıca Kanada'da ise 200.035 Danimarkalı soyundan gelen kişi yaşamaktadır.

Din

Danimarka Anayasası'nda devletin dini belirtilmektedir. Ocak 2012 sayılarına göre nüfusun %79'u Danimarka Ulusal Kilisesi'nin (Den Danske Folkekirke) üyesidir.³⁴ Kilise Danimarka Anayasası tarafından belirlenmiş olan Lutheryan mezhebindendir.

Danimarka nüfusunun %4'ü Müslümandır ki Müslümanlar Danimarka'nın ikinci büyük dini topluluğunu oluştururlar. Diğer dini gruplar ise nüfusun %1'i civarındadır.³⁵

Danimarka'da 2005 yılında yapılan bir araştırmaya göre;³⁶ Danimarkalılar'ın 31%'i "Bir tanrı olduğuna", nüfusun %9'u "hayatımızın kaynağı olan bir ruhun veya bir hayat gücün mevcut olduğuna" ve nüfusun %19'u "tanrı, ruh, veya bir hayat gücünün olmadığına" inanmaktadır. 2005 yılında Zuckerman tarafından yapılan bir araştırmaya göre ise, Danimarka dünyanın en büyük dördüncü ateist veya agnostik grubun yoğunluğuna sahip ülkesidir ki, söz konusu araştırmaya göre ülkedeki ateist veya agnostik grubun oranı %43 ile %80 arasındadır.³⁷³⁸

Danimarka Kilisesi için devlet desteği en çok da yönetimsel özellik taşır. 1849 Anayasası vatandaşlara inanç özgürlüğü verdiğinden Danimarka Kilisesi’ne üyelik bireyin gönüllülük esasına dayanır. 2012’de belirli bir dereceye kadar bir kurum gibi işleyen Danimarka Kilisesi’ne nüfusun neredeyse %80’i üyedir. Diğer dini toplumlar, tanınmış dinsel kurumlara yapılan bağışlar üzerinden vergilendirmeden muaf tutularak desteklenir.³⁹

Ekonomi

Transparency International 2013 Yolsuzluk Algısı Endeksi'nde, Yeni Zelanda ile birlikte 100 üzerinden 91 puanla birinci sırada yer aldı (0 puan = yüksek yolsuzluk, 100 puan = temiz).⁴⁰

Danimarka'da kurumlar vergisi %23,5 olup Avrupa Birliği ortalamasının altındadır.⁴¹

Enerji

Danimarka, Kuzey Denizi'nde oldukça büyük petrol ve doğal gaz yataklarına sahiptir ve net petrol ihracatçıları arasında dünyada 32. sıradadır ve 2009'da günde 259.980 varil ham petrol üretiyor.⁴² 2015 yılında rüzgar türbinleri toplam elektrik tüketiminin %42,1'ini sağladı.⁴³ Mayıs 2011'de Danimarka, gayri safi yurtiçi hasılasının %3,1'ini yenilenebilir (temiz) enerji teknolojisi ve enerji verimliliğinden veya yaklaşık 6,5 milyar Euro'dan (9,4 milyar $) elde etti.⁴⁴ Danimarka, diğer Avrupa ülkelerine elektrik iletim hatlarıyla bağlıdır.

Danimarka'nın elektrik sektörü, rüzgar enerjisi gibi enerji kaynaklarını ulusal şebekeye entegre etti. Danimarka şimdi ulaşım sektöründe akıllı akü sistemlerine (V2G) ve elektrikli araçlara odaklanmayı hedefliyor.⁴⁵ Ülke, Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı'nın (IRENA) bir üyesidir.⁴⁶

Danimarka, 2018'de yaklaşık 460 milyon GJ enerji ihraç etti.⁴⁷

Ulaşım

Danimarka'daki bölgeler arasında, özellikle de Sjælland ve Fyn'yi birbirine bağlayan Büyük Kemer Sabit Bağlantısı arasında karayolu ve demiryolu bağlantıları inşa etmek için önemli yatırımlar yapılmıştır. Kuzey Yutland'daki Frederikshavn'dan doğu Zelanda'daki Kopenhag'a otoyoldan ayrılmadan gitmek artık mümkün. Ana demiryolu operatörü, yolcu hizmetleri için DSB ve yük trenleri için DB Cargo'dur. Demiryolu raylarının bakımı Banedanmark tarafından yapılmaktadır.⁴⁸ Kopenhag'ın hızlı bir metro sistemi, Kopenhag metrosu ve kapsamlı bir elektrikli banliyö demiryolu ağı olan S-Bahn var. En büyük dört şehirde – Kopenhag, Aarhus, Odense, Aalborg – hafif raylı sistemlerin 2020 civarında faaliyete geçmesi planlanıyor.⁴⁹

Danimarka'da bisiklete binmek, özellikle gençler ve şehir sakinleri için çok yaygın bir ulaşım şeklidir. 12.000 km'den fazla uzanan bir bisiklet yolları ağı ve tahmini 7.000 km ayrılmış özel bisiklet yolları ve şeritleri ile Danimarka, sağlam bir bisiklet altyapısına sahiptir.⁵⁰⁵¹

Özel araçlar giderek daha fazla ulaşım aracı olarak kullanılmaktadır. Yüksek kayıt vergisi (%150), Katma değer vergisi (%25) ve dünyanın en yüksek gelir vergisi oranlarından biri nedeniyle yeni arabalar çok pahalıdır. Verginin amacı araba sahipliğini caydırmaktır. 2007'de hükümet, yüksek kilometreli araçlardaki vergileri biraz azaltarak çevre dostu arabaları tercih etme girişiminde bulundu. Bununla birlikte, bunun çok az etkisi oldu ve 2008'de Danimarka, eski arabaların maliyeti -vergiler dahil- onları birçok Danimarkalının bütçesi dahilinde tuttuğu için yakıtı verimsiz eski arabaların ithalatında bir artış yaşadı.⁵² 2011 yılı itibariyle ortalama araba yaşı 9,2'dir.⁵³

Norveç ve İsveç ile Danimarka, Scandinavian Airlines bayrak taşıyıcısının bir parçasıdır. Kopenhag Havalimanı, 2014 yılında 25 milyondan fazla yolcuya hizmet vererek İskandinavya'nın en yoğun yolcu havalimanıdır.⁵⁴ Diğer önemli havalimanları Billund Havalimanı, Aalborg Havalimanı ve Aarhus Havalimanı'dır.

Temel bilgiler

Kara sınırlarının uzunluğu: 68 km (Almanya ile).
Kıyılarının uzunluğu: 7.314 km.
Başkent: Kopenhag (Danca: København)
En uzun ırmak: Gudenåen, 158 km
En yüksek noktası: Yding- Skovhøj, 173 m
Devlet başkanı: II. Margrethe
Başbakan: Mette Frederiksen
Bağımsızlık: 8. yüzyıldan önce
Meclis: Folketing. 179 üyeli, üyelikler dört yıllık.
Yönetim bölgeleri: 14 il (amtskommuner)
Din: %96 Lutherci Hristiyan.
Para birimi: Danimarka Kronu (DKK) = 100 øre.

Kültür

Danimarka İskandinav komşuları İsveç ve Norveç ile güçlü kültürel ve tarihi bağlara sahiptir. Tarih boyunca sosyal açıdan gelişen kültürlerden biri olmuştur. Danimarka, 1969'da pornografiyi yasallaştırdı ve 1989'da uygulamaya koyan ilk ülke olduğu "medeni birliktelik" yasalarını 2012'de cinsiyetten bağımsız evlilikle değiştirdi ve aynı cinsiyetten evlilik törenlerinin Danimarka Kilisesi'nde düzenlenmesine izin verdi. Tevazu ve toplumsal eşitlik Danimarka kültürünün önemli parçalarıdır. 2016 yılında 63 ülkenin empati puanlarını karşılaştıran bir çalışmada Danimarka, sıralamada ankete katılan Avrupa ülkeleri arasında en yüksek empatiye sahip dünya çapındaki 4. ülke olarak yer aldı.

Tycho Brahe'nin (1546–1601) astronomik keşifleri, Ludwig A. Colding'in (1815–1888) enerjinin korunumu yasası üzerinde yaptığı göz ardı edilen katkıları, Niels Bohr'un (1885–1962) atom fiziğine yaptığı katkılar, Lene Vestergaard Hau'nun (d. 1959) kuantum fiziğiyle ilgili ışık demetinin durdurulması, nano-teknolojideki ilerlemeler, Bose-Einstein yoğunlaşmasının kavranması gibi katkıları Danimarka'nın bilimsel başarılarının büyüklüğünü ve devamlılığını gösteriyor. Hans Christian Andersen'in (1805–1875) peri masalları, Søren Kierkegaard'ın (1813–1855) felsefe alanında denemeleri, Karen Blixen'in (1885–196 kalem adı Isak Dinesen) kısa hikâyeleri, Ludvig Holberg'in (1684–1754) piyesleri, Herman Bang ve Nobel ödüllü Henrik Pontoppidan gibi modern yazarlar ve Piet Hein'in (1905–1996) yoğun hicivli şiirleri, Carl Nielsen'in (1865–1931) senfonileri, uluslararası takdir kazanmıştır. 1990'ların ortalarından beri özellikle Dogma 95 ile ilgili olan (Lars Von Trier yapımı filmler gibi) Danimarka filmleri uluslararası alanda dikkat çekmiştir.