Ermenistan (, ) veya resmî ismiyle Ermenistan Cumhuriyeti (, ), Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan, denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'daki Ermeni Yaylaları üzerinde yer alan ülke,12 batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan ve Rus barış gücünün yer aldığı Laçın Koridoru, güneyinde ise İran ve Azerbaycan'ın bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınır komşusudur.3
Ermenistan üniter, çok partili, demokratik bir ulus devlettir. Urartu MÖ 860 yılında kurulmuş ve MÖ 6. yüzyılda yerini Ermenistan Satraplığı almıştır. Ermenistan Krallığı MÖ 50. yüzyılda Büyük Dikran hükümdarlığı altında yüksekliğine ulaştı. Sonra da, Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden dünyadaki ilk devlet oldu.45 Hristiyanlığın devletin resmî dini olarak kabul edilme tarihi 301'dir.6 Eski Ermeni krallığı, 5. yüzyılın başlarında Bizans ve Sasani İmparatorlukları arasında bölündü. 9. yüzyılda Pakratuni Hanedanlığı döneminde Ermeni Bagratuni Krallığı restore edildi. Bizanslılara karşı yapılan savaşlar nedeniyle gerileyen krallık 1045 yılında düştü ve Ermenistan kısa süre sonra Selçuklu'nun bir parçası oldu. 11 ve 14. yüzyıllar arasında Akdeniz kıyısında bir beylik ve sonrasında da krallık olan Kilikya Ermeni Krallığı kuruldu.
16 ve 19. yüzyıllar arasında Ermenistan, defalarca Osmanlı ve Pers imparatorluklarının egemenliğine girdi. 19. yüzyılda Ermenistan Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilirken geri kalan bölgeler Osmanlı egemenliği altında kalmıştır. 1 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı hükûmeti tarafından Takvim-i Vekâyi'de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehcir Kanunu ile yaklaşık 422.758 Ermeni zorunlu göçe tabi tutuldu.7891011 1918'de, Rus Devrimi'nin ardından, Rus olmayan tüm ülkeler bağımsızlıklarını ilan ettiler ve bunun sonucunda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 1920'de devlet, Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve 1922'de Sovyetler Birliği'nin kurucu üyesi oldu. 1936'da Transkafkasya devleti dağıldı ve Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de dahil olmak üzere ortaya çıkan bu devletler Sovyetler Birliği cumhuriyetlerine dönüştü. Modern Ermenistan Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası bağımsız oldu.
Ermenistan, gelişmekte olan bir ülkedir ve 2018 İnsani Gelişme Endeksi'nde 81. sırada yer almaktadır.12 Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır;13 Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan ülkenin diğer önemli şehirlerindendir. Ekonomisi büyük oranda endüstri ve madenciliğe dayanmaktadır. Ermenistan coğrafi olarak Güney Kafkasya'da yer alırken, genellikle jeopolitik bakımdan Avrupa devleti olarak kabul edilir. Ermenistan jeopolitik olarak Avrupa ile pek çok açıdan uyum sağladığından Avrupa Konseyi, Doğu Ortaklığı, Eurocontrol ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası dahil olmak üzere çok sayıda Avrupa kuruluşun; Asya Kalkınma Bankası, Toplu Güvenlik Anlaşması Örgütü, Avrasya Birliği, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrasya Kalkınma Bankası dahil olmak üzere Avrasya'daki belirli bölgesel grupların üyesidir.14 Ermenistan ayrıca dünyanın en eski ulusal kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi'ni ülkenin birincil dinî kurumu olarak kabul etmektedir.15 Resmî dili Ermenice olan devletin kullandığı alfabe MS 405 yılında Mesrop Maştots tarafından yaratılmıştır. Ülke 1991 yılından beri Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesini fiilen işgal etmekte161718 ve de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin varlığını desteklemektedir.
Ermenistan'ın günümüzdeki Ermenice ismi Hayastan19 (), Ermenilerin ülkeleri için eskiden kullanmış oldukları Հայք (**) kelimesine Farsça ülke anlamına gelen -stan ekinin eklenmesi ile oluşturulmuştur.2021 Ancak Hayastan isminin kökeni çok daha eski tarihlere dayanmaktadır ve ilk olarak Agathangelos,2223 Bizanslı Faustus,2425 Gazar Parpetsi,26 Koryun27 ve Sebeos'un28 eserlerinde bu isim geçmiştir.
Ad, Ermeni patrik ve MS 5. yüzyıl yazarı Horenli Musa'ya göre Babil kralını yenen ve Ararat bölgesinde kendi milletini kuran29 Nuh'un büyük torunu Hayk'tan30 () türetilmiştir. İsmin daha ilerideki kökeni belirsizdir. Ayrıca, Hay adının Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüş iki krallıktan oluşan konfederasyon devleti Hayasa-Azzi'den (MÖ 1600–1200) geldiği ileri sürülmektedir.3132
Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya ( ) adına en erken Ahameniş İmparatoru I. Darius'un yaklaşık MÖ 510 tarihli Eski Farsça yazılmış Behistun Anıtı'nda rastlanır.33 Antik Yunan terimleri Ἀρμενία (Armenía) ve Ἀρμένιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kez Miletli Hekataios (MÖ 550 - MÖ
Bazı bilim adamları, Armenia adını Erken Tunç Çağı eyaleti Armani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz Çağı eyaleti Arme (Şupria) ile ilişkilendirmişlerdir.36 Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuşulduğu bilinmediği için bu bağlantılar kesin olarak kanıtlanamamıştır.
Hem Horenli Musa hem de İstanbullu Ermeni tarihçi Mikayel Çamçiyan'e göre Armenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.3738
Türkçe metinlerde eskiden Ermeniyye veya Ermen diyarı olarak bahsedilmiş bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiştir. Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıştır.39
[küçükresim|200px|sol|Büyük Dikran](file:Tigran_Mets.jpg "wikilink") Seleukos İmparatorluğu döneminde (MÖ 312-63), Ermeni tahtı ikiye bölündü - Büyük Ermenistan ve Sofya - MÖ 189'da Artaksid hanedanı üyelerine geçti. Roma Cumhuriyeti'nin doğu genişlemesi sırasında, Büyük Dikran yönetimindeki Ermenistan Krallığı, Sophia'yı yeniden birleştirdikten ve Seleukos İmparatorluğu'nun kalan topraklarını fethettikten sonra, varlığını etkin bir şekilde sona erdirip yükselttikten sonra, MÖ 83'ten 69'a kadar zirveye ulaştı. Ermenistan, MÖ 69'da Roma tarafından fethedilene kadar kısa bir süre imparatorluğa dönüştü. Artaxiades'in diğer kralları, MS 12'de düşene kadar Roma'nın müşterileri olarak hüküm sürdüler.40 Yönetimi sırasında ülkesi, Roma Cumhuriyeti'nin doğusundaki en güçlü devlet41 ve bir süper güç42 durumuna yükselmiştir.
Tarihi Ermenistan'ın bir kısmı olan bugünkü Ermenistan, Kaçar Hanedanı'na bağlı Revan Hanlığı'ndan ibaretti. Ülke 1827'de Paskeviç komutasındaki Rus ordusu tarafından ele geçirilmiş ve Kaçarlar 22 Şubat 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması'nın 4. Maddesi ile Hanlık üzerindeki egemenliğini Rusya lehine terk etmiştir.4344 21 Mart 1828'de reorganize edilen idari birime Ermeni Oblastı (Армянская область/Armyanskaya Oblast) adı verilmiştir.45 Oblastın o tarihte %18 dolayında olan Ermeni nüfusu, Rus yönetimi tarafından davet edilen İran Ermenilerinin göçü sonucunda 20. yüzyıl başında %48 düzeyini bulmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundan mülteci olarak gelen Ermenilerle birlikte bu sayı %70'lere ulaşmıştır.
1850'da Erivan Guberniyası (Эриванская губернія/Erivanskaya Guberinya) kurulmuştur ve Guberniya 27.830 kilometre karelik bir alana sahipti. 1897'de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası'nın nüfusu 829.556 kişi olup toplam nüfusun %56'sı Ermeni, %37,5'i Azeri, %5,5'i Kürt ve %0,6'sı Rus'u etnik gruplardan ibaretti.46 I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nda gerçekleşen etnik çatışmalar Ermeni Kırımı'na sebep oldu ve günümüzde modern Ermenistan ile Osmanlı İmparatorluğu'nun halefi Türkiye arasındaki gergin ilişkilerin temelini oluşturdu.
1917 Devrimi'nden sonra Rus Devletinin çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu 26 Mayıs 1918'de üç cumhuriyete bölündü47 ve 28 Mayıs 1918'de Erivan'da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi.48 İki buçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askeri ve siyasi krizlerle sarsılan cumhuriyet 1920 Kasım ayında Türk ve Sovyet ordularının eş zamanlı işgaline uğrayarak bağımsızlığını kaybetmiş ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği'ne katılmıştır.
Sovyetler Birliği'nin son döneminde 7 Aralık 1988 tarihinde Leninakan (zamanımızda Gümrü) ve Spitak şehirlerinde 6,9 magnitüd büyüklüğünde bir sarsıntı yer aldı.49 Bu deprem, şehirleri yıktı ve yaklaşık 25.000 kişinin hayatına mal oldu. Özellikle Sovyet ekonomisi için daha olumsuz bir tesadüf olamazdı: SSCB aynı zamanda Sovyet-Afgan Savaşı yer almakta idi ve iki sene önce Ukrayna SSC'nde yer alan Çernobil reaktör kazası, insanî ve ekolojik bir felaket olması dışında SSCB için çok büyük bir finansal sorun oldu. Sovyet yetkililer, depremin ekonomik etkilerinin altından kalkma problemi ile karşılaştılar.50
Aynı senede Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ (Nagornıy Karabağ) bölgesi üzerinde anlaşmazlık çıktı. Azerbaycan'a ait olan; fakat nüfus çoğunluğu Ermenilerden oluşan51 bir özerk bölge olan Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda Ermeniler ayaklanarak ayrı bir cumhuriyet ilan ettiler. Ermenistan ile Azerbaycan savaşın eşiğine gelirken her iki cumhuriyette Azeri ve Ermeni azınlıklar şiddet olaylarına maruz kaldı. Çatışmalar sürerken Mayıs 1990'da Yeni Ermenistan Ordusu kurularak Sovyet ordusundan fiilen bağımsız bir ordu yapısı oluşturuldu.
Sovyetler Birliği'nin dağılması üzerine Ermenistan 23 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, D. Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçın Koridoru'nu da işgal ederek D. Karabağ'ı fiilen kendisine ilhak etti. Azerbaycan'ın Ermenistan'a uyguladığı ekonomik ambargo, ülkede büyük sıkıntılara yol açtı. 1993'te Türkiye de Ermenistan'a karşı ambargoya katıldı. D. Karabağ savaşı 1994'te Rusya'nın dikte ettiği ateşkesle sona erdi.
11 Aralık 2020 tarihine kadar Ermenistan, Birleşmiş Milletler tarafından Azerbaycan'a ait sayılan toprakların %20'si (D. Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurmaktaydı. Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçınmış ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapatmıştır.
Ermenistan siyasetinde D. Karabağ kökenli siyasi örgüt ve kişilerin egemenliğine dikkat çeken bazı gözlemciler, Ermenistan'ın D. Karabağ'ı değil, aksine D. Karabağ'ın Ermenistan'ı ilhak ettiğini ileri sürmüşlerdir.
Ermenistan temsilî bir parlamenter demokratik cumhuriyettir. Ermeni anayasası, Nisan 2018'e kadar yarı başkanlık cumhuriyet sistemine bağlı kalmıştır.
Mevcut Ermenistan Anayasası'na göre cumhurbaşkanı büyük ölçüde temsilî görevler üstlenen devlet başıdır. Başbakan ise hükûmetin başıdır ve yürütme yetkisini kullanır.
Yasama yetkisi, tek meclisli bir parlamento olan Ulusal Meclis'e verilmiştir.
Ülke Kırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komşu ülkelerden daha iyi sıralara yerleşti (2011 dışında).
Ermenistan'da on sekiz yaşını geçen herkes oy hakkına sahiptir.
2 Mart 1992'de Birleşmiş Milletler'e üye olan Ermenistan, bir dizi kuruluşun katılımcısı ve uluslararası anlaşmaların imzacısı olmuştur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi, Asya Kalkınma Bankası, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası , Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Uluslararası Para Fonu, Dünya gibi uluslararası kuruluşların üyesidir. Ticaret Örgütü, Dünya Gümrük Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü ve La Francophonie ve CSTO gibi askerî ittifakların bir üyesidir. Ayrıca NATO'nun Barış için Ortaklık programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne katılır. 2004'te Ermeni kuvvetleri, Kosova'da NATO liderliğindeki uluslararası bir güç olan KFOR'a katıldı. Ermenistan aynı zamanda Arap Birliği,52 Amerikan Devletleri Örgütü, Pasifik İttifakı, Bağlantısızlar Hareketi'nin gözlemci üyesidir ve Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalog ortağıdır. Ermenistan, Fransa ile olan tarihsel bağlarının bir sonucu olarak 2018 yılında iki yılda bir düzenlenen Frankofoni zirvesine ev sahipliği yapmak üzere seçildi.53
Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik ilişki bulunmamaktadır.54 Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapılmasına rağmen, savaştan önce Azerbaycan toprağı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir.5556; Azerbaycan'da yaşadığı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaşık 528.000 kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azeri sığınmacı bulunmaktadır.57
Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde58 tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuştur.59 Buna rağmen, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olan sınır antlaşmasının eski hükûmetin Sovyetler Birliği tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerinin de jure Azerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıştır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.60 10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik bağların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına ilişkin protokol imzaladılar.61 Protokollerin yürürlüğe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önce anayasaya uygunluğun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin ön sözüne atıfta bulundu.62 Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ın Kars Antlaşması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdığı anlamına gelmediği belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaşmalarıyla tanımlandığı şekilde karşılıklı olarak tanınmasını" reddetti.6364 Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ile Türkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi.65 Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.66
İki komşusuyla da kötü ilişkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik bağları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerine Gümrü şehrine askerî üs kurmuştur. Rusya ile olan iyi ilişkilerine karşılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Özellikle ABD ile Ermeni diasporası aracılığıyla iyi ilişkiler sürdürmektedir. ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaşamaktadır.67 Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komşusu İran'a bağımlıdır. İran'dan Ermenistan'a giden bir doğalgaz boru hattının inşası da dahil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliştirilmektedir.
Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri başta olmak üzere Avrupa Birliği ile dostane ilişkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'de Avrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceğini kaydetti.68 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduğunu bildirdi.69
Eski bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olan Ermenistan gelişen bir demokrasiye sahiptir ve 2011 yılı itibarıyla Avrupa Birliği ile müzakerelere başlamıştır. Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karşılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir.70717273 Ermenistan Hükûmeti müzakere sürecinde Avrasya Gümrük Birliği7475 ve Avrasya Ekonomik Birliği'ne katılmıştır.7677
Ermenistan, Avrupa Birliği'nin Avrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dahildir. 24 Kasım 2017'de imzalanan Ermenistan-AB Kapsamlı ve Gelişmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini geliştirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarak AB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıştır.787980
1977 yılında inşa edilmiş olan Santral eski teknolojisi ve taşıdığı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ın Türkiye ve Avrupa ilişkilerinde önemli konu olmaya devam etmektedir.81 Keza Metzamor Nükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensiz reaktör olma özelliğini taşımaktadır.82 Yapılan araştırmalar göstermekte ki, eskiyen teknolojisi ve yakıt tanklarının soğutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.83 Çernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taşıdığı risk daha iyi anlaşılır. Çernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduğu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aşırı radyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiştir ve girişler şu anda da yasaktır.84
Santral Ermenistan'ın başkenti Erivan'a 32 km, Kars'a 100 km, Iğdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaşık 4 milyon kişilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir endişesi sebebiyle, Avrupa Birliği tesisin kapatılması koşuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediğini tek taraflı bildirmiştir.85 Keza 2000'ler sonrası baş gösteren enerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldığını düşünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaşık %40'ının Metsamor'dan karşıladığı tahmin edilmektedir.86
Ermenistan Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Hava Savunma ve Sınır Muhafızları, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin dört kolunu oluşturmaktadır. Ermeni ordusu, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından 1992'de Savunma Bakanlığı'nın kurulmasıyla birlikte kuruldu.
Ordunun başkomutanı, aynı zamanda ülkenin de başbakanı olan Nikol Paşinyan'dır. Davit Tonoyan Savunma Bakanlığı'ndan sorumluyken, askerî komuta Korgeneral Onik Gasparyan başkanlığındaki Genelkurmay Başkanlığı'ndadır.
Ermenistan sınır muhafızları ülkenin Gürcistan ve Azerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleri İran ve Türkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.
Ermenistan; Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile birlikte Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'ne (CSTO) üyedir. Ayrıca NATO'nun Barış İçin Ortaklık (PiP) programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne (EAPC) katılır.
Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dışı KFOR birliklerinin bir parçası olarak Kosova'da barışı koruma misyonunu yürütmüştür.87 Ayrıca Ekim 2008'e kadar Irak Savaşı'ndaki Güvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu.88 Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiştir.89
Ermenistan, Ocak 2019'da The Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıştır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına rağmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü90 gelişmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaştı.91
Ermenistan, Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmış ve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak92 100 üzerinden 51 puan elde etmiştir.93
Ermenistan, Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiği puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadığı da doğrulanmıştır.9495
Ermenistan, Kanada Fraser Institute tarafından yayımlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.96
Ermenistan, Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 İnsan Özgürlüğü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kişisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.9798
Ermenistan on bir bölgeye (մարզ, "marz"; çoğul. մարզեր, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.99
Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;100 her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.101
| Numara | Bölge (marz) | Merkez | Bölge nüfusu102 | Alan (km)103 | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Aragatsotn (Արագածոտնի) | Aştarak | 140.500 | 2.753 | |
| 2 | Ararat (Արարատի) | Artaşat | 276.500 | 2.096 | |
| 3 | Armavir (Արմավիրի) | Armavir | 281.600 | 1.242 | |
| 4 | Geğarkunik (Գեղարքունիքի) | Gavar | 240.100 | 5.348104 | |
| 5 | Kotayk (Կոտայքի) | Hrazdan | 277.800 | 2.089 | |
| 6 | Lori (Լոռու) | Vanadzor | 282.000 | 3.789 | |
| 7 | Şirak (Շիրակի) | Gümrü | 281.000 | 2.681 | |
| 8 | Sünik (Սյունիքի) | Kapan | 152.800 | 4.506 | |
| 9 | Tavuş (Տավուշի) | İcevan | 134.200 | 2.704 | |
| 10 | Vayots Dzor (Վայոց Ձորի) | Yeğegnadzor | 55.800 | 2.308 | |
| 11 | Erivan (Երևան) | - | 1.107.800 | 227 |
Ermenistan jeopolitik Transkafkasya (Güney Kafkasya) bölgesinde, Güney Kafkas Dağları ve onların Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki ovalarında ve Ermenistan Yaylası'nın kuzeydoğusunda yer alan denize kıyısı olmayan bir ülkedir.105 Batı Asya'da,106 Ermeni Yaylası'nda yer alan ülke; batıda Türkiye, güneyde Nahçıvan eksklavı ve İran'la, kuzeyde Gürcistan, doğuda ise Azerbaycan ve Rus barış gücünün bulunduğu Laçın Koridoru ile çevrelenmiştir. Ermenistan 38° ve 42 °K enlemleri ile 43° ve 47 °D meridyenleri arasında yer alır. İki karasal ekolojik bölge içerir: Kafkasya karma ormanları ve Doğu Anadolu dağ bozkırları.107
Ermenistan bakır, demir, boksit, molibden, altın, kurşun ve çinkoca zengindir. Büyük ponza, mermer, tüf, perlit, kireç taşı, bazalt ve tuz yatakları da bulunmaktadır.108 Ermenistan, Arap ve Avrasya levhalarının yöneldiği bölgede yer almaktadır ve bundan dolayı tarih boyunca bölgede birçok büyük deprem meydana gelmiştir.109 1988 Spitak Depremi, 25.000 kişinin ölümüne ve Spitak şehrin neredeyse tamamen yıkılmasına sebep olmuştur.
Ermenistan'ın karasal alanı olmakla beraber bu arazi çoğunlukla dağlıktır.110 Arazinin dağlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır.111 Ülkenin en yüksek dağı Alagöz'ün zirvesi deniz seviyesinden yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin altında değildir.112 Ülke ortalama yüksekliği bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup, İsviçre ve Nepal'den daha fazla (%85.9) dağlık alana sahiptir.113
Ağrı Dağı
Ağrı Dağı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek dağdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan dağ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taşıyan bu dağa ülkenin ulusal ambleminde yer verilmiştir.114115116
Ermenistan belirgin bir şekilde dağlık karasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneşli geçer. Sıcaklık arasında değişmektedir.117 Bununla birlikte düşük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. İlkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.
Kışlar bol miktarda kar yağışıyla geçer ve oldukça soğuktur. Sıcaklık arasında değişir. Kış sporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunan Tsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alan Sevan Gölü, deniz seviyesinden yüksektedir. Ülkenin ortalama yağış oranı Aras Vadisi ve çevresinde senede 250 milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.118
Ermenistan, 2018 Çevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Çevresel sağlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %40 ağırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem Canlılığı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %60 ağırlıklı) 27. sıradır.119 Nüfusun maruz kaldığı düşük hava kalitesi ve ülkenin Çevresel sağlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde değildir.
Ermenistan'ın geri dönüşüm ve atık işleme tesisleri gelişmemiştir. Yakın bir tarihte Hrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüğünün kapatılmasına imkan verecek bir atık işleme tesisi kurulması planlanmaktadır.
Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özellikle hidroelektrik ve rüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerinden Metsamor'daki nükleer santralin kapatılması çağrısına rağmen120 Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araştırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliğini artırmak ve enerji üretimini yaklaşık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.121122
Ermenistan, 2018 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıştır.123
18 Haziran 2021 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 2,967,971 kişi civarındadır ve nüfusun büyüme oranı yaklaşık %0,22'dir.124 Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir.125 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüştür.126 Ülkenin başkenti Erivan, 1.107.800 kişi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük şehri127 hem de en büyük marzıdır.128 Ermenistan'ın nüfus yoğunluğu, km başına 109 kişi ve Erivan, km başına 4.480 kişi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoğunluğuna sahip olan marzıdır. Ülkenin nüfus yoğunluğu, Moldova'dan sonra eski Sovyetler Birliği ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoğunluğudur ve dünya çapında ise 98'inci.129 Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaşamaktadır.130 Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedinci cinsiyet oranıdır.131 Ermenistan'da eğitim, yasal olarak bir insan hakkıdır ve temel eğitim şarttır. Devlet orta eğitim okullarında da eğitim ücretsizdir.132 Ermenistan'daki okuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).133
2011 nüfus sayımına göre Ermeni 2,961,514 kişi (%98,1), Ezidi 35,272 kişi (%1,2), Rus 11,862 kişi (%0,4) , Süryani 2,769 kişi (%0.1), Ukraynalı 1,176 kişi (%0.1'den bile düşük), Kürt 2,131 kişi (%0,1), Rum 900 kişi (%0,1'den bile düşük), Yahudi 127 kişi (%0,1'den bile düşük) ve diğer toplumlar 2,129 kişi (%0.1) de var.134 Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce büyük bir Azeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,5'i, yani 84.860 kişi, Azeri idi135), ama toplumlar arası gerilimler, özellikle Karabağ Savaşı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamış.136
| Etnik Gruplar | 1926 Yılında | 1939 Yılında | 1959 Yılında | 1970 Yılında | 1979 Yılında | 1989 Yılında | 2001 Yılında | 2011 Yılında |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | Sayı |
| Ermeni | 743,571 | 84.5 | 1,061,997 | 82.8 | 1,551,610 | 88.0 | 2,208,327 | 88.6 |
| Ezidi | 12,237 | 1.4 | 20,481 | 1.6 | 25,627 | 1.5 | 37,486 | 1.5 |
| Kürt | 2,973 | 0.3 | 1,519 | 0.0 | 2,131 | 0.1 | ||
| Rus | 19,548 | 2.2 | 51,464 | 4.0 | 56,464 | 3.2 | 66,108 | 2.7 |
| Süryani | 2,215 | 0.3 | 3,280 | 0.3 | 4,326 | 0.2 | 5,544 | 0.2 |
| Ukraynalı | 2,286 | 0.3 | 5,496 | 0.4 | 5,593 | 0.3 | 8,390 | 0.3 |
| Yunan | 2,980 | 0.3 | 4,181 | 0.3 | 4,976 | 0.3 | 5,690 | 0.2 |
| Gürcu | 274 | 0.0 | 652 | 0.1 | 816 | 0.0 | 1,439 | 0.1 |
| Azeri | 76,870 | 8.7 | 130,896 | 10.2 | 107,748 | 6.1 | 148,189 | 5.9 |
| Yahudi | 335 | 0.0 | 512 | 0.0 | 1,024 | 0.1 | 1,047 | 0.0 |
| Diğer | 18,001 | 2.0 | 3,379 | 0.3 | 4,864 | 0.3 | 9,653 | 0.4 |
| Toplam | 880,464 | 1,282,338 | 1,763,048 | 2,491,873 | 3,037,259 | 3,304,776 | 3,213,011 | 3,018,854 |
1926–2011 yıllarına göre Ermenistan'daki etkin gruplar
Ermenistan'da en çok konuşulan dil Ermenice; asıl ülkede konuşulan Ermenice türü Doğu Ermenicesi'dir.137 Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öğretim dilleri Ermenice ve Rusça idi ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuşabiliyordu.138 Günümüzde ise ülkenin en çok konuşulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır ve İngilizce gibi Batı Avrupa dilleri pek bilinmiyor.139 Azınlıklar tarafından konuşulan diller Kürtçe, Süryanice, Pontus Rumcası ve Karabağ Savaşı'ndan önce Azerice.140141
301 yılında Ermenistan, Hristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla142 birlikte Hristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun ≈%94'ü Ermeni Apostolik'tir),143 ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir,144 böylece vicdan ve din özgürlüğü kanunen desteklenmektedir145 (diğer yasalara aykırı değil ise146147). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks vs.), Ezidilik ve İslam'dır.148
Ekonomi ağırlıklı olarak yurt dışındaki Ermenilerin yatırım ve desteğine dayanıyor.149 Bağımsızlıktan önce, Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, işlenmiş gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dış kaynaklara bağımlıydı. Cumhuriyet, ham madde ve enerji karşılığında kardeş cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diğer mamul mallar sağlayan modern bir sanayi sektörü geliştirmişti.
Tarım, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluşturuyordu. Bağımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir şekilde arttı, 1990'ların sonundaki payı GSYİH'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artış, 1990'ların başında ekonominin tarım dışı sektörlerinin çöküşü ve geçişin ilk aşamalarındaki belirsizlik karşısında nüfusun gıda güvenliği ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden başladığında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına rağmen, tarımın GSYİH içindeki payı %20'nin biraz üzerine düştü (2006 verileri). Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurşun üretiyor. Enerjinin büyük çoğunluğu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dahil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; ana yerli enerji kaynağı hidroelektriktir. Küçük kömür, gaz ve petrol yatakları mevcuttur, ancak henüz geliştirilmemiştir.
Ermenistan'da biyolojik kapasiteye erişim dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan, kendi topraklarında kişi başına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasiteye sahipti, bu da kişi başına 1,6 küresel hektardan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kişi başına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı - tüketimin ekolojik ayak izi. Bu, Ermenistan'ın içerdiği biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açığı veriyor.
Eski Sovyetler Birliği'nin diğer yeni bağımsız devletleri gibi, Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküşünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteği neredeyse ortadan kalktı, öyle ki birkaç büyük işletme hala faaliyet gösterebiliyor. Ayrıca 25.000'den fazla kişinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan 1988 Spitak depreminin etkileri halen hissediliyor. Azerbaycan ile Dağlık Karabağ konusunda yaşanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki Ermeni enerji krizine yol açtı. GSYİH, 1989 ile 1993 arasında yaklaşık %60 düştü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra sağlam büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllarda hiper enflasyona uğradı.
Basketbol, voleybol ve hokey gibi sporlar Ermenistan'da popülerdir,150 fakat Ermenistan'daki en popüler spor futboldur.151 Bardzraguyn humb ve Ermenistan millî futbol takımını düzenleyen Ermenistan Futbol Federasyonu 1992'de kuruldu ve aynı seneden beri Avrupa Futbol Federasyonları Birliği (UEFA) üyesidir.152 Mamâfih, bu yana kadar Ermeni takımı ne FIFA Dünya Kupası ne de Avrupa Futbol Şampiyonası için kalifiye olabilmiştir ve Nisan 2009'dan beri takımın ortalama FIFA dünya sıralaması 106'dır (Mart 2009 ayında 120).153
Bunun dışında satranç da çok popülerdir ve satranç dalında Ermenistan çok daha başarılıdır. Garri Kasparov, Levon Aronian, Tigran Petrosian, Rafael Vaganian ve Vladimir Akopian gibi birçok meşhur Ermeni asıllı satranç oyuncuları vardır. Ülkenin çok büyük ekonomik sorunlarına karşın 1996'da yapılan 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da sunuldu.154 2006'da Ermenistan, Torino'daki 37. Satranç Olimpiyatı'nı kazandı155 ve iki yıl sonra Dresden'de tekrar kazandı.156
Ermenistan Millî Olimpiyat Komitesi 1990 yılında kuruldu ve 1993'te Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından tanındı.157 1992'den önce Ermeniler, 1912 Yaz Olimpiyatları'nda Türkiye'yi temsil ederek ilk defa katıldılar158159160; Ermenistan sonra Sovyetler Birliği'nin bir parçası olunca Sovyetler Birliği'ni temsil ederek katılırlardı ve Hrant Şahinyan, Helsinki'deki 1952 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazanan ilk Ermeni oldu.161 Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra 1992 Yaz Olimpiyatları'nda tek ülke olarak değil, 11 diğer eski SSCB cumhuriyeti ile Birleşik Takım üyesi olarak katıldı; bu takımda beş Ermeni atlet vardı ve bunların dördü madalya kazandı (üç altın, bir gümüş).162 Ermenistan, ancak 1994 Kış Olimpiyatları'na bağımsız bir ülke olarak ilk defa katıldı ve bu yana kadar Olimpiyat Oyunları'nda toplam 9 madalya kazanmıştır (7 bronz, 1 gümüş ve Atlanta şehrinde sunulan 1996 Yaz Olimpiyatları'nda Grekoromen güreşi dalında Armen Nazaryan tarafından kazanılan bir altın madalya).163
Her iki sene Pan-Ermeni Oyunları Erivan'da yer almaktadır. Pan-Ermeni Oyunları, amacı basketbol, voleybol ve yüzme gibi bir sürü sporda 68 şehirden164 Ermeni diasporası takımları ve Ermenistan'daki Ermenileri beraber getirmek olan bir spor turnuvasıdır.165
Ermenistan'da ve Ermeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene değişiyor, o yüzden aşağıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.
| Tarih | Ermenice ismi | Türkçe ismi | Ayrıntılar |
|---|---|---|---|
| 1 Ocak | Ամանօր (Amanor) | Yılbaşı | Gelenek |
| 6 Ocak | Սուրբ Ծնունդ (Surb Tsnund) | Noel | Dinî bayram |
| 8 Mart | n/a | Kadınlar Günü | Resmî bayram |
| 7 Nisan | n/a | Analık ve Güzellik Günü | Resmî bayram |
| 24 Nisan | Եղեռնի զոհերի հիշատակի օր (Eğerni zoheri hişataki or) | Soykırım anma günü | Resmî anma günü; 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni soykırımı maddesine bakınız. |
| 1 Mayıs | n/a | İşçi bayramı | Resmî bayram |
| 9 Mayıs | n/a | Zafer ve Barış Bayramı | Sovyet zamanlarında bütün SSCB'nde, II. Dünya Savaşı'ndaki zaferi kutlamak ve savaşta ölenleri anmak için kutlanırdı ve Ermenistan'da hâlen bir resmî bayramdır. |
| 28 Mayıs | Հանրապետության օր (Hanrapetutyun or) | Cumhuriyet Bayramı | Resmî bayram; Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşunu kutlanır. |
| 5 Temmuz | Սահմանադրության օր (Sahmanadrutyan or) | Anayasa Günü | Resmî bayram; 1995'te Anayasa'nın kabulünden beri kutlanıyor. |
| 21 Eylül | Անկախության օր (Ankahutyan or) | Bağımsızlık Günü | Resmî bayram; 1991'de Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kutlanıyor. |
| 7 Aralık | Երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օր (Erkraşarchi zoheri hişataki or) | Spitak Depremi anma günü | Resmî anma günü; 1988 Spitak Depremi maddesine bakınız. |
<small>Kaynak: Armenia Information166 ve Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği167</small>
</center>Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi değişken tarihlere sahiptir. 2009'da Paskalya bayramı (Զատիկ, Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır. Vartavar (Վարդավար) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.168
1995 Ermenistan Anayasası <small>(<span class="plainlinks">İnternette okuyun</span>)</small>
The World Factbook{{'}}ta Ermenistan
BBC Türkçe sitesinde Ermenistan ülke rehberi
Armenia Information - resmî hükûmet Turizm Bakanlığı sitesi
Orijinal kaynak: ermenistan. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
The UN classification of world regions places Armenia in Western Asia; the CIA World Factbook , , and Oxford Reference Online also place Armenia in Asia. ↩
() ↩
Tahminî tarihler 284 ile 314 arasında değişmektedir. Garsoïan (op.cit. s. 82), Ananian'ın araştırmasının ardından, ikincisi tercih ediliyor. ↩
Halacoglu, Prof. Dr. Yusuf, Facts Relating to the Armenian Relocation (1915), TTK Publication, Ankara, 2001. ↩
DH, EUM. 2nd Branch, File 1, document 38, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 51, 55, 64, 152, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 194, 200, 206 ↩
Paul Demont - François Georgeon, Bir İmparatorluğun Ölümü, Cumhuriyet, s. 96. ↩
Ferudan Ata, İşgal İstanbul'unda Tehcir Yargılamaları, TTK, s. 11. ↩
Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakın Tarihi I, Cumhuriyet, s. 125. ↩
Petrosean, H. Matatʿeay V. (1879) , “Հայաստան ”, in Nor Baṙagirkʿ Hay-Angliarēn. Ašxarhagrakan Ew Patmakan Anuankʿ [Yeni Sözlük Ermenice-İngilizce. Coğrafi ve Tarihi İsimler ve Ekleri], Venice: S. Lazarus Armenian Academy, s. 782 ↩
Gočanean, Pōłos (2011) Dasakan grabari gortsnakan kʿerakanutʿivn [Klasik Eski Ermenicenin Pratik Dilbilgisi] (Ermenice), Viyana, Erivan: Mehitarist Press, s. 65 ↩
Ագաթանգեղոս §§ 13 (ի Հայաստան աշխարհէս), 16 (Հայաստան աշխարհիս 2x, ի Հայաստան աշխարհիս), 35 (Հայաստան աշխարհին), 160 (Հայաստան աշխարհիս), 249 (Հայաստան աշխարհիս), 715 (Հայաստան աշխարհիս), 776 (Հայաստան աշխարհին), 784 (Հայաստան աշխարհին), 796 (ի մէջ Հայաստան աշխարհի), 808 (հասանէին ի Հայաստան աշխարհն)։ ↩
Ագաթանգեղոս § 885 (ի Հայաստան երկրին) ↩
Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, էջ 1 (Հայաստան աշխարհին) ↩
Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, 4.բ, էջ 56 (Հայաստան երկրին) ↩
904=1985, էջ 2 (Հայաստան աշխարհիս), 110 (կանայս ի Հայաստան աշխարհիս) ↩
Կորիւն 1994, էջ 83 (Հայաստան աշխարհի), 93 (Հայաստան աշխարհին), 103 (ի Հայաստան աշխարհին), 120 (ի Հայաստան աշխարհէս) ↩
Razmik Panosyan, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), , s. 106. ↩
Martirosyan, Hraç (2010) Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 8), Leiden, Boston: Brill, s. 383 ↩
Rafael İşhanyan, "Illustrated History of Armenia," Erivan, 1989 ↩
Elisabeth Bauer. Armenia: Past and Present (1981), s. 49 ↩
𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴 (a-r-mi-i-n /Armina/)
MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 1. sütun 13-17. satırlar
[…] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya imā dahyāva tyā manā patiyāiša vašnā Auramazdāha adamšām xšāyaθiya āham Pārsa Ûvja Bābiruš Ahurā Arabāya Mudrāya tyaiy drayahyā Sparda Yauna Māda Armina Katpatuka Parθava Zraka Haraiva Uvārazmîy Bāxtriš Suguda Gadāra Saka Θataguš Harauvatiš Maka fraharavam dahyāva XXIII...
[…] Kral Darius dedi ki: Benim yönetimimde olan ülkeler bunlar ve Ahura Mazda'nın lütfuyla bunların kralı oldum: İran, Elam, Babil, Asur, Arabistan, Mısır, deniz kıyısındaki ülkeler, Lidya, Rum, Medya, Ermenistan, Kapadokya, Partya, Drangiana, Aria, Chorasmia, Bactria, Sogdia, Gandara, Scythia, Sattagydia, Arachosia ve Maka; toplam yirmi üç ülke.
MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 2. sütun 29-31. satırlar
[…] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya Dādaršiš nāma Arminiya manā badaka avam adam frāišayam Arminam avaθāšaiy aθaham paraidiy kāra hya hamiçiva manā naiy gaubataiy avam jadiy...
[…] Kral Darius dedi ki: Dādarši adında Ermeni uşağımı Ermenistan'a gönderdim ve ona dedim ki: "Gidin, isyan eden ve beni tanımayan o orduyu vurun."
Horenli Musa, Ermenistan'ın tarihi , Book 1, Ch. 12 ↩
Human Rights Watch. "Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh". December 1994, p. xiii, ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, "Finansy i Statistika" ↩
Ermenistan'ın dış temsilcilikleri maddesine bakınız ↩
→ İnternet arşivi'nden erişilmiştir. ↩
“Ermenistan Türkiye’yi Metzamor Nükleer Santrali ile Tehdit Ediyor.”, Sinan OGAN, Asam, 09.03.2005 ↩
Reporters without borders|erişimtarihi=18 Ocak 2021|arşivtarihi=23 Nisan 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160423152125/https://rsf.org/en/armenia|tarih=|dil=İngilizce|website=RSF|yayıncı=|ölüurl=hayır}} ↩
Ermenistan Anayasası'nın 108. maddesi . ↩
Ermenistan Anayasası'nın 107. maddesi ↩
Sevan Gölü dahil olmak üzere. ↩
ABD Kongre Kütüphanesi, "Climate" (İklim) bölümü. ↩
Nüfus yoğunluğu maddesine bakınız. ↩
Ermenistan Anayasası'nın 39. maddesi . ↩
1989 Sovyet nüfus sayımını (84.860 Azeri * ), 2004'te edilen Avrupa Konseyi tahminiyle (≤30 * ) karşılaştır (bugünkü Ermeni nüfus sayımı sonuçlarında bir "Azeri" bölümü bulunmadığı * için Ermenistan'da Azerilerin sayısı tam olarak bilinmiyor). ↩
Doğu Ermenicesi maddesine bakınız. ↩
ABD Kongre Kütüphanesi, "Language" (Dil) bölümü. ↩
ABD Kongre Kütüphanesi, "Religion" (Din) bölümü. ↩
Ermenistan Anayasası'nın 14,1. maddesi . ↩
Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa nın 3. maddesinden alıntı: "Vicdan özgürlüğü hakkı ancak kamu güvenliği, yasa ve düzeni, vatandaşların sağlığı ve ahlâkı sağlamak ve diğer vatandaşların haklarının ve özgürlüğünün korunması için gerekli olan kısıtlamalara uğrabilir.'' ("Խղճի ազատության իրավունքի իրագործումը ենթակա է լոկ այն սահմանափակումներին, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական անվտանգությունը եւ կարգուկանոնը, քաղաքացիների առողջությունն ու բարոյականությունը, հասարակության մյուս անդամների իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու համար:") ↩
→ İnternet arşivi'nden erişilmiştir. ↩
Stockholm'daki 1912 Yaz Olimpiyatları'nda iki sporcu Türkiye'yi temsil etti, ve bunların her ikisi (Vahram Papazyan ve Mıgırdiç Mıgıryan) Ermeni asıllı idi; bakınız: Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi . ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page
